'Yancin Dan Adam a Brunei

'Yancin Dan Adam a Brunei
human rights by country or territory (en)
Bayanai
Fuskar	Brunei
Ƙasa	Brunei

Tun daga shekara ta 1967, Sultan Haji Hassanal Bolkiah ya jagoranci Brunei a matsayin masarauta. Hukumomin gaggawa sun bai wa sarkin damar yin mulki kusan ba tare da tangarda ba tun daga 1962. Majalisar dokoki, wadda ta ƙunshi naɗaɗɗen naɗaɗɗen, zaɓe a kaikaice, da tsofaffin membobin, suna yin taro akai-akai a duk shekara kuma suna aiki kawai a matsayin ƙungiya mai ba da shawara don ƙaddamarwa da amincewa da dokoki da tsare-tsaren kashe kudi. Rundunar ‘yan sanda ta Royal Brunei (RBPF) da kuma ma’aikatar tsaron cikin gida (ISD) wadanda ofishin Firayim Minista da ma’aikatar harkokin cikin gida ke kula da su, su ne ke da alhakin tabbatar da oda da kuma tabbatar da doka a cikin al’ummar kasar.

Sa ido mai zaman kansa kan yanayin haƙƙin ɗan adam ya kasance ƙalubale saboda rashin gaskiya. Idan aka aiwatar da sauye-sauyen lokaci zuwa ga kundin tsarin shari'a, zai ba da damar yin amfani da hukuncin kisa da kuma hukuncin kisa a kan laifuffuka daban-daban da suka hada da sara da jifa, wadanda ke zama azabtarwa. Bitar za ta nuna wa mata wariya kuma za ta tauye yancin mutane na tunani, lamiri, da addini.

Shari'a

Shari'ar Shari'a ta Syariah

A ranar 3 ga Afrilu, 2019, Dokar Laifukan Syariah ta Brunei (2013) ta fara aiki. Sabuwar dokar tana nuna wariya ga mafiya rauni a cikin al'umma, ciki har da yara, mata, da tsiraru na addini da jima'i, kuma suna yin illa ga muhimman hakkokin bil'adama. Yawancin bangarori na kundin sun sabawa alkawuran Brunei ga dokokin kasa da kasa na al'ada da kuma yarjejeniyar haƙƙin ɗan adam na ƙasa da ƙasa wanda Brunei ke ciki. Brunei ta rattaba hannu kan yarjejeniyar kawar da duk wani nau'i na nuna wariya ga mata da yarjejeniyar 'yancin yara (CEDAW). Brunei ta rattaba hannu kan yarjejeniyar yaki da azabtarwa da sauran muguwar dabi'a, wulakanci ko wulakanci ko azabtarwa, amma har yanzu ba ta amince da shi ba. A matsayinta na mamba na Majalisar Dinkin Duniya, Brunei ta sha alwashin kiyaye ka'idojin Yarjejeniyar Kare Hakkokin Bil'adama ta Duniya, wadanda ake tunanin wakilci ne na dokokin kasa da kasa da aka amince da su.

Yaki da fataucin mutane

Gwamnatin Brunei ta tilasta bin doka ta haɓaka ƙoƙarin yaƙi da fataucin mutane. Dokar hana fataucin mutane ta 2019 ta haramta fataucin jima'i da fataucin aiki da kuma hukuncin da aka tsara, wanda ake ganin ya yi tsauri. Bugu da kari, wata kila gwamnati ta yi amfani da Babi na 120 Sashe na 5 na Dokar Laifin Mata da 'Yan Mata wajen gurfanar da wadanda suka aikata laifin safarar jima'i. Koyaya, adadin laifuffukan da ake zargi da fataucin da aka gabatar don bita da yuwuwar bincike ya ragu daga shari'o'i 147 a cikin 2020 zuwa 134 a cikin 2021.

Hakki na asali

'Yanci na magana

Tsarin mulki da dokoki ba su haɗa da wani tanadi na 'yancin magana ba. Ana ba wa membobin Majalisar Dokoki damar "bayyana ra'ayoyinsu kyauta" a madadin mutane, amma ba a ba su damar amfani da harshe ko aiki a hanyoyin da "marasa hakki, zagi, abin kunya, ko lalacewa". Kalubale game da "tsarin ko muhimmancin ra'ayin ƙasa, ra'ayin mulkin mallaka na Musulunci na Malay," an haramta su ta hanyar doka. Dangane da wannan ka'idar, mulkin mallaka ne kawai zai iya kula da hakkoki da gata na tseren Brunei Malay, kuma an sanya Islama a matsayin addinin ƙasa. Duk wani aiki, abu, ko sanarwa da aka nufa don haifar da "ra'ayi na rashin son kai ko ƙiyayya" doka ta haramta shi.

A cewar kungiyar masu fafutuka ta Reporters Without Borders (RSF), sanya ido kan kai shi ne al'ada ga 'yan jarida a Brunei, wanda aka sanya a matsayi na 154 a cikin kasashe 180 a matsayin 'yancin 'yan jarida. Don rahoton da aka yanke hukunci na karya da mugunta, jami'ai suna da ikon rufe jaridu ba tare da hujja ba, tara, da kuma daure 'yan jarida har na tsawon shekaru uku. Gidan Talabijin na gwamnati shi ne kawai tashar tashar a Brunei. Iyalin Sultan ne ke tafiyar da Borneo Bulletin, babbar jarida ta yau da kullun ta harshen Ingilishi a cikin al'umma, kuma da yawa daga cikin marubutanta suna yin tauye kai. Scoop, bugu na kan layi wanda aka yi muhawara a cikin 2017, yana ba da ɗaukar hoto na siyasa da al'umma na Brunei.

Shahiran Sheriffudin bin Shahrani Muhammad, ma’aikacin gwamnati, an sauke shi ne a ranar 27 ga watan Yuli, kuma an zarge shi a karkashin sashe na 4 (1) (c) na dokar tada zaune tsaye da yin kalamai a Facebook cewa ma’aikatar kula da harkokin addini ta samu “mummuna”. Don tsoron sakamakon shari'a, 'yan jarida da masu fafutuka na kan layi sun ci gaba da tantance kansu.

'Yanci na taro da motsi

Hukumomin gaggawa na gwamnati sun tauye ‘yancin yin taro a kasar nan. Taron jama'a na mutane 10 ko fiye yana buƙatar izini daga gwamnati, kuma 'yan sanda na iya tarwatsa taron da ba na hukuma ba na mutane biyar ko fiye da ake ganin za su iya haifar da dagula zaman lafiya. Gwamnati na ba da izini akai-akai don abubuwan da suka faru na shekara-shekara, amma lokaci-lokaci suna tarwatsa taron siyasa ko kuma wani abin ban sha'awa. Al'ummar LGBTQI+ sun ba da rahoton cewa hukumomi sun fasa wani taron a karshen watan Janairu saboda rashin izini. Masu shirya abubuwan da suka faru a kan batutuwa masu mahimmanci sukan gudanar da tarurruka a cikin sirri maimakon neman izini ko gudanar da ayyukan tantance kansu a abubuwan da suka faru na jama'a.

Dokokin da suka daɗe suna tauye haƙƙin haɗawa. Ba tare da izini ba, babu wata ƙungiya ta mutane sama da goma da za su taru saboda kowane dalili, kuma ana kiyaye waɗannan ƙa'idodi akai-akai. Taron mutane biyar ko fiye da ba a hukumance ba wanda 'yan sanda ke ganin zai iya kawo cikas ga zaman lafiya na iya tarwatsa su. Dole ne Ministan Harkokin Cikin Gida ya amince da duk izini. A al'adance, gwamnati ta ba da izinin gudanar da bukukuwa na shekara, amma a cikin 'yan shekarun nan, ta kan yi amfani da wannan ikon lokaci-lokaci wajen dakile tarukan siyasa. Maimakon neman izini ko shigar da kai a al'amuran jama'a, waɗanda ke da alhakin shirya abubuwan da ke da mahimmanci suna yawan yin taro cikin sirri.

Dokar ba ta ba da ’yancin yin tarayya ba, kuma ana buƙatar ƙungiyoyin hukuma su yi rajista da magatakardar ƙungiyoyin jama’a tare da bayar da rahoton ayyukansu. Gwamnati na iya dakatar da ayyukan kungiyoyin da suka yi rajista idan ta ga yana da maslaha ga jama'a. Ƙungiyoyin da ke neman tara kuɗi ko gudummawa daga jama'a suna buƙatar izini daga Ma'aikatar Harkokin Cikin Gida da izini na kowane mutum don kowane aikin tara kuɗi. Gwamnati na karɓar mafi yawan aikace-aikacen kafa ƙungiyoyi, amma masu nema suna ƙarƙashin binciken bayanan baya da buƙatun suna. Ƙungiyoyin da aka amince da su suna magance al'amura kamar gurbatar yanayi, adana namun daji, fasaha, kasuwanci, da mata a cikin kasuwanci.

Masallacin Pekan zai kasance

'Yanci na addini

Addinin hukuma a Brunei shine Musulunci na Sunni, amma kundin tsarin mulki ya ba da izinin yin zaman lafiya ga dukkan addinai. Gwamnati ta aiwatar da dokar Shari'a, wanda ya hada da azabtarwa ta jiki da ta babban birnin don laifuka kamar ridda da saɓo, kodayake ba a aiwatar da hukuntawa ta kisa ba tun 1957. Gwamnati ta ba da izinin 'yan tsiraru na addinai wadanda ba Musulmai ba su yi imani da su amma ta haramta kungiyoyin addinai da ta dauka "marasa kyau". Duk wuraren ibada an rufe su saboda COVID-19, kuma ba a sanar da wuraren ibada wadanda ba na Musulunci ba game da rufewa. Gwamnati ba ta tabbatar da Yarjejeniyar Majalisar Dinkin Duniya game da azabtarwa ba. Wadanda ba Musulmai ba suna ci gaba da fuskantar ƙuntatawa game da ikon su na tuba, kuma a wani lamari, jami'an al'ada sun kwace Littafi Mai-Tsarki amma ana iya dawo da su tare da amincewar rubuce-rubuce daga sassan gwamnati daban-daban.

Gwamnati ta ci gaba da kokarin da ta yi na dogon lokaci don hana wasu addinai da tallafawa Makarantar Shafii ta Sunni Islam. Kungiyoyin addinai waɗanda ba su bi makarantar Shafii ta Sunni Islama suna ƙarƙashin dokoki da ka'idoji. A cikin shekara ta 2012, akwai ɗan canji kaɗan a cikin tsarin yadda gwamnati ke girmama 'yancin addini. Bisa ga haɗin addini, imani, ko aiki, akwai wasu rahotanni game da cin zarafin jama'a ko nuna bambanci. Ƙungiyoyin addinai a cikin al'umma galibi sun kasance tare cikin jituwa.

'Yancin siyasa

Sarki ne ke mulkin kasar ta hanyar haihuwa ta gado, kuma 'yan kasa ba su da ikon zabar mulkinsu. Tun daga shekarar 1962 ne aka fara amfani da ikon gaggawa, duk bayan shekaru biyu da sarkin musulmi ke sabunta shi. Majalisar dokoki ba ta da iko mai zaman kansa kuma da farko tana ba da dandalin tattaunawa na jama'a game da shirye-shiryen gwamnati, kasafin kuɗi, da gazawar gudanarwa. Zaɓen majalisar tuntuɓar ƙauye yana ba da damar kada kuri'a ta hanyar jefa kuri'a a asirce ga mutane masu shekaru 18 da haihuwa, amma dole ne 'yan takara su kasance Musulmi, wanda Ma'aikatar Harkokin Cikin Gida ta amince da su, kuma sun kasance ɗan ƙasa ko mazaunin dindindin sama da shekaru 15. Jam’iyyar siyasa daya tilo da ta yi rajista, jam’iyyar ci gaban kasa, ta yi alkawarin mara wa sarki da gwamnati baya, kuma ba ta sukar gwamnati.

Hakkin yara

Uba ko, bayan aiwatar da aikace-aikacen, uwar ita ce tushen zama ɗan ƙasa. Haihuwa a cikin iyakokin ƙasa ba ya ba da ɗan ƙasa. Ana rubuta kowace haihuwa, kuma ana yi wa yara maza da mata daidai. Dole ne iyaye marasa jiha su nemi takardar izini na musamman idan an haifi ɗansu a nan. Rashin yin rikodin haihuwa ya saba wa doka, kuma yin hakan ya sa ya zama ƙalubale wajen sa yaron a makaranta. Duk da cewa ba bisa ka'ida ba ne kuma an yanke masa hukunci, amma da alama bai zama ruwan dare gama gari ba. A ranar 16 ga Nuwamba, an yanke wa wani mahaifin da ya yi lalata da 'ya'yansa mata hukuncin daurin shekaru 20 a gidan yari da kuma gwangwani 12. Sashin da aka sadaukar domin binciken laifukan da suka shafi mata da yara wani bangare ne na RBPF, kuma Ma'aikatar Al'adu, Matasa, da Wasanni ta ba da mafaka da kulawa da wadanda abin ya shafa.

Matsakaicin shekarun aure na doka a Brunei shine shekaru 14 da watanni bakwai tare da izinin iyaye da mahalarta, sai dai idan dokokin addini ko na al'ada sun saita mafi ƙarancin shekaru. Dokar Iyali ta Musulunci ta kayyade mafi karancin shekaru 16 ga 'yan mata musulmi, da maza musulmi 18, kuma laifi ne a tilasta wa wani ya yi aure ba tare da son ransa ba. Dole ne ‘yan kabilar China su zama 15 ko sama da haka kafin su yi aure, kuma jima’i da yarinya ‘yar kabilar China ‘yar kasa da shekara 15 ana daukar su fyade ko da tare da mijinta. Auren da ya shafi yara ƙanana ba safai ba ne kuma gabaɗaya al'adar zamantakewa ta haramta. Yin jima'i da yarinya 'yar kasa da shekaru 14 fyade ne kuma za'a iya yanke hukuncin daurin shekaru 30 a gidan yari da mafi karancin gwangwani 12 kamar yadda doka ta tanada. Dokar ta kāre mata, ’yan mata, da yara maza daga yin amfani da su don yin karuwanci da kuma “wasu maƙasudai na lalata,” irin su batsa, da suka haɗa da yin lalata da kasuwanci. Don ci gaba da yi wa matasa maza fyade, gwamnati ta yi amfani da dokar da ta haramta "jima'i ta jiki da ta sabawa tsarin yanayi." Bayan aure, manya masu yarda dole ne su kasance aƙalla shekaru 16.

A cewar Datin Paduka Hajah Norlida binti Dato Paduka Haji Abdul Jalil, babban sakatare na dindindin na ma'aikatar al'adu, matasa, da wasanni na kasar Brunei, tun bayan da aka fara tantance kasar a shekarar 2003, an yi kokari da dama wadanda suka daga darajar Brunei Darussalam na bin ka'idojin Yarjejeniyar. An amince da wasu shawarwarin kwamitin, yayin da wasu suka samu ci gaba. A karshen watan Agustan 2015, Brunei ta soke ƙin amincewarta ga sakin layi na 20 na ƙaramin sakin layi na 1 da na 2 da ƙaramin sakin layi na 21 (a). Mataki na 14, Mataki na 20 (3), da Mataki na 21 (b-e), da kuma wasu sassan Yarjejeniyar da ba za su dace da Musulunci ba, addinin hukuma na Brunei, na ci gaba da kasancewa cikin tanadi. Sun bayyana kwarin guiwar cewa duk samari za su yi aure tun suna shekara 18 kuma za a haramta bulala da azabtar da jiki a kowane wuri. Kwararru sun tattauna batutuwa irin su bautar da yara, ra'ayoyin jinsi mara kyau, kaciyar mata, ilimin jama'a da na addini, da tsarin shari'a na yara. An yaba wa Brunei don samun manyan matakan karatu da ilimi. Kwararrun sun yi sha'awar ƙarin koyo game da madadin kulawa da tsarin tallafi, tsarin karɓuwa, yawan kiba da matakan da aka ɗauka don magance matsalar, da kuma yiwuwar zubar da ciki.

'Yancin mata

Doka ta duniya ta tanadi dauri da gwangwani a matsayin hukuncin fyade, yayin da dokar hukunta laifukan Shari’a ta tanadi jifan kisa a matsayin mafi girman hukuncin. Dokar ba ta haramta yi wa maza fyade ko fyaden ma’aurata ba, kuma jima’i da namiji da matarsa ba za a yi la’akari da shi a matsayin fyade ba matukar ba ta kai shekara 14 ba (15 ga matan Sinawa). Babu takamaiman dokar musgunawa cikin gida, amma hukumomi na iya kama mutane a karkashin dokar da ta shafi kare mata da 'yan mata. Hukuncin cin zarafi na cikin gida ya kasance daga mako daya zuwa biyu a gidan yari da kuma tarar karamin hari zuwa gwangwani da kuma hukuncin dauri mai tsawo saboda mummunan rauni. Dokar iyali ta Musulunci ta ba da kariya daga cin zarafin ma'aurata tare da ba da izinin ba da umarnin kariya, tare da hukuncin da ya saba wa dokar kariya ya zama tara mai yawa, ɗauri har zuwa watanni shida, ko duka biyun.

Gyara ga Shari'ar Shari'a ta haɗa da sassan da, idan aka aiwatar da su, za su kara nuna bambanci ga mata, gami da sanya Mata Musulmi marasa aure su zauna a gidan mai kula da su da kuma aikata laifuka a waje da aure.

Hakkin nakasassu

Doka a wannan ƙasa ba ta buƙatar samun dama ko haramta wariya ga nakasassu a yawancin ayyukan jama'a, gami da samun dama ga gine-gine, sufuri, da sadarwa. Koyaya, ana ba da sabis na ilimi ga nakasassu a makarantun gwamnati da na addini. Gwamnati kuma tana ba da shirye-shiryen wayar da kan jama'a da kuma tallafin nakasassu kowane wata ga yara 'yan kasa da shekaru 15. Kungiyoyi masu zaman kansu suna aiki don ƙara ayyukan gwamnati. Gwamnati ta bullo da wasu hanyoyin biyan kudi don tabbatar da cewa nakasassu sun sami alawus alawus din su yayin bala'in COVID-19. Ba a yi magana ta musamman game da samun damar yin shari'a ga nakasassu ba. Duk mutane, ba tare da la'akari da nakasa ba, suna da haƙƙoƙi iri ɗaya da samun damar kiwon lafiya.

Cinikin mutane

Ma'aikatan kasashen waje, galibi daga Indonesia, Philippines, Bangladesh, da China, suna cikin haɗari ga cin zarafin masu fataucin mutane a Brunei. Masu fataucin mutane suna amfani da hanyoyi daban-daban kamar tilasta wa masu bashi, rashin biyan albashi, kwace fasfo, da cin zarafin jiki don cin zarafin Ma'aikatan ƙaura. Wasu mata masu ƙaura da suka isa kan biza ta yawon bude ido na iya tilasta su shiga fataucin jima'i, yayin da wadanda ke fama da fataucin a Malaysia ko Indonesia na iya wucewa ta Brunei. Dokokin Anti-LGBTQI + suma suna kara haɗarin cin hanci da rashawa ga mutane LGBTQI +, waɗanda suka riga sun kasance cikin haɗarin fataucin mutane. Masana da ke aiki a kan kokarin yaki da fataucin mutane a Brunei suma suna fuskantar barazanar masu fataucin kaya.

Shari'a

Kotuna ba su hukunta duk wani mai fataucin mutane a Brunei a shekara ta biyar a jere. Gwamnati na buƙatar shaidar ƙarfin jiki, zamba, ko tilastawa ta jiki don bincika laifin fataucin, kuma ba ta binciki shari'o'in da waɗanda ake zargi da fataucin suka yi amfani da ba tilastawa ba. Dogara ga shaidar wanda aka azabtar da kuma rashin matakan bincike na musamman don tabbatar da shaida ya haifar da bincike da kuma gurfanar da su a karkashin dokar hana fataucin mutane. Gwamnati ta gaza fahimtar yawaitar fataucin mutane da alamomin da ke da alaka da aiki, wanda ke kawo cikas ga yunkurin yaki da fataucin mutane. Gwamnati ba ta binciki duk wasu laifuffukan fataucin da ake zargi da aikatawa ba, kuma ta mai da hankali kan laifukan da masu aikata laifuka daga kasashen waje ke aikatawa maimakon masu laifi na Brune. Gwamnatin Brunei ba ta bayar da rahoton wani bincike, tuhuma, ko hukunci na ma'aikatan gwamnati da ke da hannu a safarar mutane ba, amma cin hanci da rashawa da hadin gwiwar hukuma a cikin laifukan fataucin sun kasance abin damuwa. Gwamnati ta tuhumi jami'an da ke da hannu a zamba ta hanyar biza amma ba su ba gwamnatocin kasashen waje hadin kai ba kan tuhume-tuhumen da ake yi na fataucin cikin gida da suka shafi 'yan kasashen waje.

Karewa

Gwamnatin Brunei ta rage kokarinta na kare wadanda ke fama da fataucin mutane. Duk da cewa suna da daidaitattun hanyoyin aiki (SOPs) don gano wanda aka azabtar, turawa, da kariya, gwamnati ba ta bayar da rahoton gano duk wanda aka yi wa fataucin mutane ba a shekara ta biyu a jere. Har ila yau, SOPs ba su bincika alamun fataucin mutane ba tsakanin mutane na LGBTQI + ko manya da aka kama don shiga cikin Jima'i na kasuwanci. An ruwaito cewa gwamnati ta gurfanar da wadanda ke fama da fataucin mutane kuma ta yanke musu hukunci saboda cin zarafin shige da fice, kuma ta fitar da ma'aikatan kasashen waje wadanda ma'aikatan Bruneian suka hana albashi ko kulawar likita. Wadannan ayyukan sun ci gaba da tsoro tsakanin wadanda abin ya shafa kuma sun haifar da gagarumin ganewa da gibin samar da sabis. Masu sa ido sun yi kira ga tsarin sadarwa na yau da kullun tsakanin ofisoshin jakadancin gwamnatin kasashen waje da gwamnatin Bruneian don kara hadin gwiwa kan rahotanni na laifukan fataucin mutane.

Rigakafi

Gwamnatin Brunei ta rage kokarin hana fataucin mutane. Suna da kwamitin yaki da fataucin mutane da ke yin taro a kowace shekara kuma suna aiwatar da shirinsu na kasa da aka samar a watan Nuwamba 2020. Duk da haka, ma'aikatar kwadago ba ta fitar da ka'idoji kan haramcin cajin kudade, albashi, riba, ko diyya ta wakilan daukar ma'aikata, kuma babu sa ido kan wannan tanadi. Gwamnatin Bruneiya ta bukaci ma’aikatan kasashen waje da su sanya hannu a kwangilolinsu a gaban jami’in kwadago don hana jabu da tabbatar da bin doka. Koyaya, duk kwangilolin an rubuta su a cikin tsari iri ɗaya kuma ba a ba da takamaiman bayani ba dangane da aikin ma'aikata ko bayanin matsayi. Gwamnati ba ta tabbatar da cewa ana yin kwangila a cikin yaren farko na ma'aikata ba ko kuma sun riƙe kwafin kwangilar su. Gwamnati ba ta kuma aiwatar da dokar da ta dace da ta hana masu daukar ma'aikata hana albashi ko rike fasfo na ma'aikata. Cutar sankarau ta COVID-19 ta hana gwamnati damar gudanar da baje kolin hanyoyin yaki da safarar mutane da kuma yakin wayar da kan jama’a, amma wata kafar yada labarai mallakar gwamnati ta ci gaba da buga labarai kan fataucin da ‘yancin ’yan kwadago.

Hakkin 'yan asalin ƙasar

Waɗannan mutanen ƙasar ba su da wata jiha tasu. Babu wata ƙayyadaddun ƙayyadaddun iyakoki a kusa da yankunan ƴan asalin, kuma majalisar dokoki ko sauran hukumomin gwamnati ba su da wani wakilci na ƙabilu na asali. ’Yan asalin ƙasar sun ɗan taka rawa wajen zaɓin da ya shafi yankunansu, al’adu, da al’adunsu da kuma yin amfani da albarkatun ƙasa a ciki da kuma ƙarƙashin ƙasa na asali, gami da makamashi da ma’adanai.

Ƙungiyoyin Malay na 'yan asali bakwai-Belait, Bisaya, Brunei, Dusun (Brunei), Kedayan, Murut ko Tutong - an jera su a matsayin masu cancanta ta atomatik don zama dan kasa a cikin Dokar Ƙasa ta Brunei na 1961. A wani wuri, ya lissafa ƙarin al'ummomin 15 waɗanda kuma ake la'akari da su 'yan asalin zuwa Brunei, Dayas, Kayanlanda (Kenya), Dayas, Kayanland (ciki har da Sabups da Sipengs), Kajangs (ciki har da Sekapans, Kejamans, Lahanans, Punans, Tajongs da Kanowits), Lugats, Lisums, Melanaus, Penans, Sians, Tagals, Tabuns da Ukits. Duk da cewa an amince da su a matsayin ƴan asalin ƙasar nan, ba a ba su zama ɗan ƙasa kai tsaye ba. Ka'idojin da dole ne su cika sun fi tsauri, yayin da samun uba wanda memba ne na ɗaya daga cikin al'ummomin "Malay" na asali bakwai ya isa ba da izinin zama ɗan ƙasa nan da nan.

Kashewa da azabtarwa ta jiki

Duk da kasancewarsa mai kawar da kai a ka'idar, rataya ya kasance hukunci na gama-gari don laifuka da dama, da suka haɗa da kisan kai, ta'addanci, da laifukan da suka haɗa da kwayoyi. Gyaran dokar Penal Code, idan aka fara aiki a mataki na uku, zai sa aikata laifuka kamar zina, luwadi, da fyade hukuncin kisa ta hanyar jefewa. Duk musulmi da wanda ba musulmi ba, wadanda suka yi zina da musulmi, za a yanke musu hukuncin kisa ta hanyar jifa ko bulala 100, gwargwadon matsayin auren wanda ya aikata laifin.

Duk da yake babu wata alama cewa an aiwatar da dokokin jinsi guda kwanan nan, akwai da'awar cewa dokar da ta sa nuna bambancin jinsi ba bisa ka'ida ba a wasu lokuta. Bayan zargi a duniya, Brunei ya bayyana a cikin 2019 cewa za a tsawaita haramcin hukuncin kisa don haɗawa da sabbin dokoki a ƙarƙashin Dokar Shari'a ta Syariah ta 2013. A cikin 'yan shekarun nan, akwai lokuta na nuna bambanci ga mutanen LGBT, gami da cin zarafi, barazana, da ƙalubalen samun damar samun dama ga hakkoki da ayyuka na asali. A mayar da martani ga rahotanni cewa gwamnatin Bruneian za ta karɓi Yarjejeniyar Majalisar Dinkin Duniya game da azabtarwa kuma ta ci gaba da adawa da amfani da hukuncin kisa, musamman a ƙarƙashin Dokar Shari'ar Shari'a ta Syariah (UNCAT) da ta wuce kwanan nan.

Hakkin ma'aikaci

Ma'aikata suna da haƙƙin haƙƙin haƙƙin haƙƙin haƙƙin ƙwadago da shiga ƙungiyoyi, amma ƙungiyoyin suna ƙarƙashin kulawa mai mahimmanci daga magatakardar ƙungiyar kwadago. Dokar dai ta haramta hada-hadar gama-gari da yajin aiki, kuma babu wata kungiya ko kungiyoyin ma'aikata a kasar. Dole ne ƙungiyoyi su yi rajista tare da gwamnati kuma su kasance ƙarƙashin doka iri ɗaya kamar sauran ƙungiyoyi, tare da hukuncin rashin yin rajista. Dokar ta haramta alaka da kungiyoyin kwadago na kasa da kasa ba tare da izinin gwamnati ba kuma ta takaita amfani da kudaden kungiyar. Dokar ta bukaci jami’an kungiyar su kasance masu gaskiya, kuma hukuncin da ya saba wa dokokin kungiyar ya hada da tara da dauri. Kungiyoyi masu zaman kansu suna aiki ne a cikin lamuran ma'aikata amma suna aiwatar da ayyukan tantance kansu don gujewa fuskantar gwamnati.

Bisa ga ƙidayar ƙidayar Ma'aikata/Ma'aikata ta 2017 da Ma'aikatar Kwadago ta fitar, akwai jimillar ma'aikata 25,211 a cikin aikin gine-ginen kaɗai, waɗanda ke da baƙi 22,510, 'yan ƙasar waje 2,141, da mazaunan dindindin 560. Bayanin ya dace da jimlar ƙungiyoyin kasuwanci 1,777 masu aiki a ɓangaren gine-gine na Brunei.

Ma'aikacin kasashen waje a karkashin Ma'aikatar Ayyukan Jama'a (JKR).

Aikin tilas ko tilas

Dokar ta haramta duk wani nau'i na tilastawa ko aiki na dole, amma gwamnati ba ta aiwatar da doka yadda ya kamata ba, kuma an yi aikin tilastawa. Hukunce-hukuncen aikin tilastawa na iya haifar da hukunci, amma yawancin shari'o'in an yanke su ba tare da kotu ba, kuma ba kasafai ake aiwatar da hukunci ba. Gwamnati ta kafa kwamitin hadin gwiwa don dakile safarar mutane. Duk da haka, gwamnati ba ta binciki yadda ya kamata a kan batun bautar bashi ko aikin tilastawa. Wasu ma’aikatan bakin haure na kasashen waje sun fuskanci bautar da ba son rai ba, daurin bashi, rashin biyan albashi, ma’aikata masu cin zarafi, ko tsare gida, wasu ma’aikata na hana albashi don dawo da dillalan aiki ko kudaden daukar ma’aikata. Sarkin ya gudanar da ziyarar ba-zata a ma’aikatun shige da fice da ma’aikata saboda damuwa da rikon amana da ingancin sassan biyu. Ya nuna damuwa game da wata kungiyar da ke sayar da katunan shaidar kasa ta bogi kuma ya ba da shawarar cewa mai yiwuwa jami'an shige da fice sun shiga hannu. Sarkin ya kuma danganta kwararowar ma’aikata na kasashen waje da rashin kulawar gwamnati wajen bayar da bizar ma’aikata, inda ya yi magana a fili kan ma’aikatan Bangladesh.

Nuna bambanci

Dokar ba ta da takamaiman tanadi don hana aikin yi da nuna bambanci a sana'a. Matsakaicin albashi na aiki daidai yake kuma doka ba ta buƙata ba. An hana mata yin aiki a wasu ayyukan yaƙi na soja, kuma asalin ƙabilanci shine ƙayyadadden abu a wasu mukaman gwamnati da aikin soja. Ma'aikata na gwamnati da masu zaman kansu sun nuna son kai ga ma'aikatan kasashen waje, kuma masu neman aikin LGBTI wani lokaci suna fuskantar wariya. Gwamnati ta aiwatar da shirye-shiryen kara wayar da kan jama'a game da cin zarafin mata a wuraren aiki. Wasu ma'aikatan kasashen waje sun sami karancin albashi bisa asalin kasarsu.

'Yancin mutanen da aka kama

Sai dai a lokuta lokacin da 'yan sanda ba su iya samun amincewa a kan lokaci don dakatar da wanda ake zargi da gudu ko kuma lokacin da aka kama wanda ake zarge da aikata laifi, dole ne majistare ya amince da sammacin kamawa. Bayan kamawa, 'yan sanda na iya riƙe wanda ake zargi har zuwa awanni 48 yayin da suke gudanar da bincike kafin su kai shi a gaban majistare ko Kotun shari'a. Kungiyoyin tilasta a karkashin dokar shari'a da shari'a sun amince kuma sun tabbatar da wannan haƙƙin. Ba a ba da izinin samun damar shiga ga mutanen da aka tsare a cikin sa'o'i 48 na bincike a ofisoshin 'yan sanda ba, gami da lauyoyi. A kan yarjejeniyar majistare ko kotun shari'a, hukumomi na iya kiyaye fursunoni fiye da sa'o'i 48 na asali.

Rahotanni sun bayyana cewa, bayan shafe sa’o’i 48 ana gudanar da bincike, hukumomi a wata kasa suna sanar da fursunonin tuhume-tuhumen da ake yi musu tare da bayar da bayanai game da fursunonin. Bayan wannan lokaci, 'yan sanda na iya, a cikin yanayi mai wuya, ƙin shigar da baƙi. Ban da manyan laifuffuka, dokar ta ba da izinin yin amfani da belin alkali bisa ga ra'ayi, amma ba ta yi tanadi ga waɗanda ake tuhuma marasa galihu ba su sami wakilci na shari'a kyauta. A cikin kararrakin da ba na babban birni ba, waɗanda ake tuhuma marasa galihu na iya wakiltar kansu, duk da haka ƙungiyoyin sa-kai da yawa suna ba da sabis na shari'a. A karkashin dokar tsaron cikin gida, gwamnati na da hurumin tsare ko kama mutane da kuma tsare su ba tare da tuhumarsu ba saboda sauya wa'adin shekaru biyu yayin da kuma ta kira wata kungiya mai ba da shawara don tantance mutanen da ake tsare da su. Baya ga kotunan shari’a, ana amfani da shari’ar shari’a, kuma wani kwamiti ne ke tantance irin kotunan da ya kamata su saurari kararraki.

'Yancin mutane a shari'a

Dokar ba ta bayyana karara kan wani bangaren shari'a mai zaman kansa ba, da kuma sarkin musulmi, wanda ke rike da mukamin firaminista, da kuma yarima mai jiran gado, wanda ke rike da mukamin babban minista, dukkansu ne ke kula da kotunan da ba ruwansu da addini da na shari'a. Duk da haka, babu wani bayanan da aka samu na shiga tsakani na gwamnati da bangaren shari'a, kuma gabaɗaya gwamnatin tana kiyaye yancin shari'a. Duk alkalai a manyan kotuna sarki ne ya nada su kuma suna aiki bisa ga ra'ayinsa a tsarin shari'a biyu.

Doka ta duniya a wata ƙasa ta tanadi yancin yin shari'a na gaskiya, akan lokaci, da kuma jama'a, tare da waɗanda ake tuhumar ba su da laifi kuma a ba su 'yancin yin la'akari, a sanar da su tuhume-tuhume, da kuma fuskantar masu tuhuma, masu yin tambayoyi, gabatar da shaida, ba da shaida, da kuma daukaka kara. Hanyoyin Shari'a ba su tanadar da waɗannan haƙƙoƙi na musamman ba, amma waɗanda ake tuhuma a shari'ar shari'a gabaɗaya suna da haƙƙoƙi iri ɗaya da na waɗanda suke cikin shari'ar laifi a ƙarƙashin dokar duniya. Kotunan Shari'a na da hurumin yin wasu lamuran farar hula, amma wasu sassan shari'a sun shafi kowa da kowa, ba tare da la'akari da addini ba. Dokar Tsaro ta Cikin Gida ta ba da izinin tsare tsare a cikin lamuran ɓarna da tashin hankali, amma waɗanda ake tsare suna da damar gabatar da wakilci game da umarnin tsarewa ga hukumar ba da shawara, ko dai da kai ko ta hanyar lauya ko lauya.