Jump to content

Ƴantar da Afirka daga Mulkin Mallaka

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
Decolonization na Afirka
decolonization (en) Fassara
Bayanai
Nahiya Afirka
Lokacin farawa 1950s
Lokacin gamawa 1975
Taswirar mai motsi yana nuna tsarin yancin kai na ƙasashen Afirka, 1950–2011

Decolonisation na mulkin mallaka na Afirka wani tsari ne da ya gudana daga tsakiyar shekarun 1950 zuwa shekara ta 1975 a lokacin yakin cacar baka, tare da samun sauye-sauye na gwamnati a nahiyar yayin da gwamnatocin mulkin mallaka suka yi sauye-sauye zuwa kasashe masu cin gashin kansu. Tsarin ya kasance sau da yawa yana cike da tashin hankali, rikice-rikicen siyasa, tarzoma mai yaduwa, da shirya tawaye a cikin kasashen arewaci da na kudu da hamadar Sahara da suka hada da tawayen Mau Mau a Kenya ta Birtaniya, Yakin Aljeriya a Aljeriya na Faransa, Rikicin Kongo a Kongo Belgian, Yakin samun yancin kai na Angola a kasar Portugal Angola da juyin juya halin Zanzibar a masarautar Zanzibar da yakin basasar Najeriya a kasar Biafra mai neman ballewa. [1] [2] [3] [4] [5]

Rarraba Afirka: Nahiyar Afirka a shekarar 1880 da 1913, kafin Farar Duniya ta Farko

Rarraba Afirka tsakanin shekarar alif 1870 da 1914 wani muhimmin lokaci ne na mamayar Turawa a nahiyar Afirka wanda ya ƙare da kusan dukkan Afirka da albarkatunta sun koma hannun ƙasashen Turai, waɗanda suka yi gasa wajen kwace ƙasa ba tare da yin yaƙi da juna ba. An tabbatar da rarraba Afirka ne a Taron Berlin na 1885, ba tare da la’akari da tsarin siyasa da na zamantakewar da ke akwai ba.[6][7]

Kusan dukkanin ƙasashen Afirka kafin mulkin mallaka sun rasa ’yancinsu. Keɓantattun ƙasashe guda biyu ne suka tsira: Laberiya, wadda tsoffin bayi daga Amurka suka kafa a farkon ƙarni na 19 kuma aka amince da ita a matsayin ƙasa mai cin gashin kanta a shekarar 1862[8], amma Turawa suka ɗauke ta a matsayin ƙarƙashin tasirin Amurka; da Habasha, wadda ta samu nasara a Yaƙin Adwa[9], sai dai daga baya Italiya ta mamaye ta a 1936.[10]

Birtaniya da Faransa su ne suka fi mallakar wurare da yawa a Afirka, sai dai kuma Jamus, Sifaniya, Italiya, Belgium, da Portugal suma suna da yankunan mallaka.[11]

Daga shekarar 1977, ƙasashe 50 na Afirka sun samu 'yancin kai daga ƙasashen Turai.[12]Samfuri:Better source needed

Dalilan waje

[gyara sashe | gyara masomin]

File:Colonial Africa (1939).svg|thumb|Yankunan Turawa a Afirka a 1939, shekarar da Yaƙin Duniya na Biyu ya fara

A farkon ƙarni na ashirin 20, ƙaunar ƙasa ta karu a faɗin duniya. Bayan ƙarewar Yaƙin Duniya na Farko, daulolin Jamus, Austro-Hungary, da Ottoman sun karye bisa ga ka'idojin da Woodrow Wilson ya gabatar cikin makalarsa ta maki goma sha huɗu. Ko da yake wasu masu fafutukar 'yanci a Afirka sun gani a matsayin dama, Wilson bai yi niyyar amfani da ka’idar 'yancin kai wajen taimaka wa Afirka ba. Buƙatun jagororin Masar da Tunisiya na neman 'yanci ba su samu karɓuwa ba domin hakan zai haifar da cikas ga muradun ƙasashen da suka yi nasara. Sai dai ra’ayin tsarin duniya bisa ga 'yancin kai ya ci gaba da samun karbuwa.

Bayan 1919, jagororin fafutukar 'yancin kai sun fara kallon Tarayyar Soviet a matsayin abokiyar gwagwarmaya bisa akidar haɗin kan ma'aikata.[13]

Yawancin 'yan Afirka sun yi yaƙi a Yaƙin Duniya na Farko da na Biyu. A Yaƙin Farko, aiki daga Afirka ya zama tilas a gaban gaba na yaki, sannan sojojin Afirka sun yi yaƙi a yakin Sinai da Falasdinu. Da yawa daga cikinsu ba a bar su su riƙe bindiga ko su yi aiki daidai da fararen fata ba. Nutsewar jirgin SS Mendi a 1917 ya jawo mutuwar mutane 607 daga cikin 646 da ke cikinsa — mafi yawansu 'yan Afirka ta Kudu.[14] A Yaƙin Duniya na Biyu, 'yan Afirka sun yi yaƙi a Turai da Asiya.[15]

Kusan mutane miliyan ɗaya daga Afirka ta ƙasa da hamada sun yi aiki a rundunonin Turawa. Wasu sun shiga aikin soja ne da ƙarfi, wasu kuma da son rai domin neman rayuwa mai kyau.[16] Wannan ya haifar da wayewar kai ta siyasa da fata na samun 'yanci, amma an fi yi musu burin banza.[17] Saboda ƙasashen da suka yi nasara ba su da niyyar barin yankunan mallakarsu, kuma suna buƙatar albarkatu da ma’aikata daga Afirka don farfaɗo da Turai, sai suka rage girman rawar da Afirka ta taka a nasarar yaƙin.[16]

A ranar 12 ga Fabrairu, 1941, Shugaban Amurka Franklin D. Roosevelt da Firayim Ministan Birtaniya Winston Churchill sun haɗu don tsara yadda duniya za ta kasance bayan Yaƙin Duniya na Biyu. Sakamakon haka shine takardar Atlantic Charter.[18] Ba wata yarjejeniya ba ce kuma ba a miƙa ta ga Majalisar Dokokin Birtaniya ko Majalisar Dattawan Amurka ba, amma ta zama sananniya sosai.[19] Sashe na uku na takardar ya nuna 'yancin al’umma su zabi nau’in gwamnatin da suke so, da kuma dawo da ikon mulkin kai.

Firayim Minista Churchill ya bayyana a majalisar dokokin Birtaniya cewa wannan takarda tana magana ne game da "ƙasashe da al’ummomi na Turai da ke ƙarƙashin mulkin Nazi."[20]

Dalilan Ciki

[gyara sashe | gyara masomin]

Cin hanci da rashawa na tattalin arzikin mulkin mallaka ya haɗa da karkatar da albarkatu kamar hakar ma'adinai da kuma ribar da ake samu zuwa hannun masu hannun jari na Turai, wanda hakan ya hana ci gaban cikin gida, ya kuma haifar da babbar damuwa a zamantakewar al'umma.[21] Ga farkon masu kishin ƙasa na Afirka, samun ‘yancin kai ya zama wajibi ne na ɗabi’a da aka gina fafutukar siyasa a kansa.[22][23]

A cikin shekarun 1930, mulkin mallaka ya farfado, a wasu lokuta ba da gangan ba, da ƙananan shugabanni 'yan Afirka da suka sami ilimi a jami’o’in Yammacin Duniya, inda suka fahimci ra’ayoyi kamar ikon kai da kai (TND). Ko da yake ba a karfafa samun ‘yancin kai ba, an samu wasu yarjejeniyoyi tsakanin waɗannan shugabanni da masu mulkin mallaka,[11] kuma irinsu Jomo Kenyatta (Kenya), Kwame Nkrumah (Gold Coast, yanzu Ghana), Julius Nyerere (Tanganyika, yanzu Tanzania), Léopold Sédar Senghor (Senegal), Nnamdi Azikiwe (Nigeria), Patrice Lumumba (Jamhuriyar Dimokuraɗiyyar Kongo), António Agostinho Neto (Tsohuwar Angola ta Portugal, yanzu Angola) da Félix Houphouët-Boigny (Côte d'Ivoire) su ne suka jagoranci fafutukar kishin ƙasa na Afirka.

A lokacin Yaƙin Duniya na Biyu, wasu masana'antu da biranen Afirka sun bunƙasa lokacin da jiragen ruwa masu yaki na U-boat suka hana jigilar albarkatu zuwa Turai ta Tekun Atlantika.[12]Samfuri:Better source needed

A hankali, garuruwa, masana'antu, da ƙungiyoyin kwadago sun bunƙasa, wanda ya inganta ilimi da koyo, tare da haifar da kafuwar jaridun da ke goyon bayan 'yancin kai.[12]Samfuri:Better source needed

A shekarar 1945, Taron Na Biyar na Pan-Afriƙa ya nemi a kawo ƙarshen mulkin mallaka, inda wakilan taron suka haɗa da waɗanda suka zama shugabannin Ghana, Kenya, Malawi, da sauran masu kishin ƙasa na Afirka.[24]

Sauyin Zuwa 'Yancin Kai

[gyara sashe | gyara masomin]

Samfuri:Further Bayan Yaƙin Duniya na Biyu, samun ‘yancin kai ya yadu cikin sauri a nahiyar Afirka yayin da ƙasashe da dama suka sami ‘yancin kai daga mulkin mallakar Turai.

A watan Agusta 1941, Shugaban Amurka Franklin D. Roosevelt da Firaministan Birtaniya Winston Churchill sun haɗu don tattaunawa kan manufofin su bayan yaƙin. A wannan taron, sun amince da Yarjejeniyar Atlantic Charter, wadda a wani ɓangare ta tanadi cewa za su, "girmama haƙƙin kowane ƙasa na zaɓar nau'in gwamnati da za su rayu a ƙarƙashinta; kuma suna son ganin haƙƙin ikon kai da mulkin kai ya dawo ga waɗanda aka tilasta musu a rasa shi."[25] Wannan yarjejeniya ta zama mataki na farko bayan Yaƙin Duniya na Biyu zuwa samun ‘yancin kai yayin da kishin ƙasa ya ƙaru a Afirka.

Sakamakon bashi da yawa da suka taru bayan yaƙin, ƙasashen Turai ba su iya ci gaba da kula da mulkin mallakar Afirka ba.[Ana bukatan hujja] Wannan ya ba wa masu kishin ƙasa na Afirka damar yin sulhu kan samun ‘yancin kai cikin sauri da ƙarancin asarar rayuka.[Ana bukatan hujja] Sai dai wasu ƙasashe sun sha wahala sosai tare da yawan mutanen da suka mutu a yayin fafutukarsu don samun ‘yancin kai.[Ana bukatan hujja]

Masanin tarihin James Meriweather ya bayyana cewa manufar Amurka game da Afirka ta kasance ta hanyar matsakaici, inda suka goyi bayan samun ‘yancin kai na Afirka amma kuma suka tabbatar wa ƙasashen mulkin mallaka na Turai cewa za su ci gaba da riƙe abin da suke da shi. Washington na son irin ƙungiyoyin Afirka da za su jagoranci sabbin ƙasashen da suka sami ‘yancin kai, wato ba na kommunist ba kuma ba sosai na dimokiradiyya ba. Meriweather ya ce ƙungiyoyin ba na gwamnati ba sun yi tasiri wajen canza manufofin Amurka game da Afirka. Sun matsa lamba ga gwamnatoci da cibiyoyin masu zaman kansu su janye jarinsu daga ƙasashen Afirka da ba a mulki da rinjaye na mafi yawan jama'a ba. Wannan ya taimaka wajen sauya manufofin Amurka game da Afirka ta Kudu, kamar yadda aka gani a lokacin amincewa da Dokar Yaki da Rarrabuwar Kawuna ta 1986.[26]

Kasashen Afirka da suka samu 'yancin kai
Kasar[lower-alpha 1] Sunan koloni Ikon mulki[lower-alpha 2] Ranar samun 'yanci[lower-alpha 3] Shugaban kasa na farko[lower-alpha 4] Hanyar samun 'yanci
Samfuri:Country data Daular Habasha Daular Habasha Italiya ta Gabas ta Afirka Daular Italiya 1941 Yekuno Amlak Ba ta taba zama koloni ba[27]

An mamaye ta dan lokaci ta Italiya bayan yakin Italiya da Habasha na biyu

Samfuri:Country data Liberiya Al’ummar Amurka ta Kolonizasiya Liberiya Amurka 26 Yuli 1847[lower-alpha 5] Joseph Jenkins Roberts[lower-alpha 6] Bayanin samun 'yancin Liberiya
Samfuri:Country data Afirka Ta Kudu[lower-alpha 7] Kolonin Cape
Kolonin Natal
Kolonin Orange River
Kolonin Transvaal
Birtaniya 31 Mayu 1910[lower-alpha 8] Louis Botha Dokar Tarayyar Afirka Ta Kudu 1909
Har yanzu tana karkashin mulkin kabilar fari har zuwa 1994.
{{country data Masar}}[lower-alpha 9] Sultanate na Masar 28 Fabrairu 1922[lower-alpha 10] Fuad I na Masar[lower-alpha 11] Juyin juya hali na Masar na 1919
Samfuri:Country data Emirate na Cyrenaica Birtaniya ta Mulkin Soja (Libya) Birtaniya 1 Maris 1949 Idris
Samfuri:Country data Masar ta Libya Masar ta Libya Birtaniya ta Mulkin Soja (Libya)
Faransa yankin soji na Fezzan-Ghadames
Emirate na Cyrenaica
Birtaniya
Faransa
Emirate na Cyrenaica
24 Disamba 1951 Yaki na Jeji na Yamma
 Libya[lower-alpha 12] Italiya ta Libya[lower-alpha 13] Italiya
Birtaniya
24 Disamba 1951 Idris Yarjejeniyar zaman lafiya da Italiya, 1947
Majalisar Dinkin Duniya Resolushin 289
Sudan Birtaniya da Masar (Anglo-Egyptian Sudan) Birtaniya[lower-alpha 14] 1 Janairu 1956[lower-alpha 15] Ismail al-Azhari[lower-alpha 16] [lower-alpha 17]
Tunisiya Masar ta Tunisiya Faransa
Birtaniya
20 Maris 1956 Muhammad VIII al-Amin
Habib Bourguiba
Moroko Masar ta Faransa a Moroko
Yankin Tangier na Duniya
Masar ta Spain a Moroko
Yammacin Afirka na Spain
Ifni
Faransa
Spain
2 Maris 1956
7 Afrilu 1956
10 Afrilu 1958
4 Janairu 1969
14 Nuwamba 1975
27 Fabrairu 1976
Mohammed V Yakin Ifni
 Ghana[lower-alpha 18] Asturaliya  United Kingdom 6 Maris 1957[lower-alpha 19] Kwame Nkrumah[lower-alpha 20] Zaɓen Gabaɗaya na Gold Coast 1956
Gine Faransa  France 2 Oktoba 1958 Ahmed Sékou Touré Zaɓen Kundin Tsarin Mulki na Guinea 1958
 Cameroon Samfuri:Flagicon image Kamerun
Samfuri:Flagicon image French Cameroon
Samfuri:Flagicon image British Cameroon
{{country data German Empire}}
 France
 United Kingdom
4 Maris 1916
1 Janairu 1960[lower-alpha 21]
1 Oktoba 1961
Karl Ebermaier
Ahmadou Ahidjo
John Ngu Foncha
[lower-alpha 22]
 Togo Samfuri:Flagicon image French Togoland

Samfuri:Flagicon image Togoland

 France 27 Afrilu 1960 Sylvanus Olympio
 Mali Samfuri:Flagicon image French West Africa 20 Yuni 1960[lower-alpha 23] Modibo Keïta
 Senegal Léopold Sédar Senghor
Madagaskar[lower-alpha 24] Samfuri:Flagicon image French Madagascar 26 Yuni 1960 Philibert Tsiranana [lower-alpha 25]
 Democratic Republic of the Congo[lower-alpha 26] [[File:|23px|link=]] Daular mulkin mallaka ta Belgium  Belgium 30 Yuni 1960 Joseph Kasa-Vubu Taron Teburin Zagaye na Belgo-Congolese[lower-alpha 27]
Somaliya[lower-alpha 28] Birtaniya
Samfuri:Flagicon image Yankin Amanar Somaliland
 United Kingdom
 Italy
26 Yuni 1960
1 Yuli 1960[lower-alpha 29]
Muhammad Haji Ibrahim Egal
Aden Adde
Benin Jamhuriyar Dahomey Benin Jamhuriyar Dahomey
Portugal Fort of São João Baptista de Ajudá
France Jamhuriyar Faransa ta Biyar
Portugal Portugal
1 Agusta 1960
31 Yuli 1961[28]
Hubert Maga
 Benin[lower-alpha 30] Faransa  France 1 Agusta 1960 Hubert Maga
Nijar 3 Agusta 1960 Hamani Diori
 Burkina Faso[lower-alpha 31] 5 Agusta 1960 Maurice Yaméogo
 Ivory Coast 7 Agusta 1960 Félix Houphouët-Boigny
Cadi {{country data French Equatorial Africa}} 11–12 Agusta 1960 François Tombalbaye
Jamhuriyar Afirka ta Tsakiya 13 Agusta 1960 David Dacko
Jamhuriyar Kwango 14–15 Agusta 1960 Fulbert Youlou
Gabon 16–17 Agusta 1960 Léon M'ba
 Nigeria Samfuri:Flagicon image Colonial Nigeria
Samfuri:Flagicon image British Cameroon
 United Kingdom 1 Oktoba 1960
1 Yuni 1961
1 Oktoba 1961[lower-alpha 32]
Nnamdi Azikiwe
Muritaniya Faransa  France 28 Nuwamba 1958
28 Nuwamba 1960
Moktar Ould Daddah
Saliyo Samfuri:Flagicon image Sierra Leone Colony and Protectorate  United Kingdom 27 Afrilu 1961 Milton Margai
Samfuri:Country data Tanganyika (1961–1964)[lower-alpha 33] Daular Biritaniya 9 Disamba 1961 Julius Nyerere
 Burundi[lower-alpha 34] Deutsches Kaiserreich (mul) Fassara
Belgium Ruanda-Urundi
{{country data German Empire}}
 Belgium
1 Yuli 1919
1 Yuli 1962
Mwambutsa IV na Burundi
Ruwanda Yuhi V Musinga
Grégoire Kayibanda
Juyin Juya Halin Rwanda
 Algeria Samfuri:Flagicon image French Algeria  France 5 Yuli 1962 Ya kama mukami a 27 Satumba 1962 a matsayin Firayim Minista. Daga ranar samun 'yanci har zuwa rantsar da Ben Bella, Abderrahmane Farès ne shugaban Kw Yakin Algeriya
Yarjejeniyar Évian
 Uganda Samfuri:Flagicon image Masarautar Uganda  United Kingdom 9 Oktoba 1962 Milton Obote
 Kenya Samfuri:Flagicon image Gidan mulkin Birtaniya na Gabashin Afirka 12 Disamba 1963[lower-alpha 35] Jomo KenyattaCite error: Invalid <ref> tag; refs with no name must have content [lower-alpha 36]
Samfuri:Flagicon image Masarautar ZanzibarCite error: Invalid <ref> tag; refs with no name must have content Samfuri:Flagicon image Masarautar Zanzibar 10 Disamba 1963 Jamshid bin Abdullah [lower-alpha 37]
 Malawi Birtaniya 6 Yuli 1964[lower-alpha 38] Hastings BandaCite error: Invalid <ref> tag; refs with no name must have content
Zambiya {{country data Northern Rhodesia}} 24 Oktoba 1964 Kenneth Kaunda
 The Gambia Samfuri:Flagicon image Gidan mulkin Gambia da kariya 18 Fabrairu 1965[lower-alpha 39] Dawda JawaraCite error: Invalid <ref> tag; refs with no name must have content
Rhodesia
 Zimbabwe
Daular Biritaniya 11 Nuwamba 1965 (a matsayin Rhodesia)[lower-alpha 40] Ian Smith Hanyar Rhodesia ta ƙaddamar da 'yanci kai tsaye
 Botswana Samfuri:Flagicon image Masarautar Bechuanaland 30 Satumba 1960 – 1966[lower-alpha 41] Seretse Khama
 Lesotho Samfuri:Flagicon image Basutoland 4 Oktoba 1966 Leabua Jonathan[lower-alpha 42]
Moris Samfuri:Flagicon image Mauritius na Birtaniya 12 Maris 1968 Seewoosagur Ramgoolam
Eswatini Mulkin kai tsaye na Birtaniya akan Swaziland (1906–1968) 6 Satumba 1968 Sobhuza II
Gini Ikwatoriya Samfuri:Flagicon image Kamerun
Samfuri:Flagicon image Kamerun na Faransa
Kasar Afirka ta Faransa
Samfuri:Flagicon image Kamerun na Birtaniya
Samfuri:Flagicon image Guinea ta Spain
Mulkin Jamus
Mulkin Faransa
Mulkin Birtaniya
Mulkin Spain
4 Maris 1916
1 Janairu 1960
16–17 Agusta 1960[lower-alpha 43]
1 Oktoba 1961
12 Oktoba 1968
Karl Ebermaier
Ahmadou Ahidjo
Léon M'ba
John Ngu Foncha
Francisco Macías Nguema
Guinea-Bissau Samfuri:Flagicon image Guinea ta Portugal  Portugal 24 Satumba 1973
10 Satumba 1974 (an amince)
5 Yuli 1975[lower-alpha 44]
Luís Cabral
João Bernardo Vieira
Aristides Pereira
Pedro Pires
Yakin 'yancin Guinea-Bissau
Mozambik[lower-alpha 45] Samfuri:Flagicon image Mozambique na Portugal 25 Yuni 1975 Samora Machel Yakin 'yancin Mozambique
Cabo Verde Samfuri:Flagicon image Cape Verde na Portugal 5 Yuli 1975 Aristides Pereira[lower-alpha 46] Yakin 'yancin Guinea-Bissau[lower-alpha 47]
Komoros Samfuri:Flagicon image Tarihin Comoros na Faransa  France 6 Yuli 1975 Ahmed Abdallah Zabukan samun 'yanci na 1974 a Comoros
Sao Tome da Prinsipe Samfuri:Flagicon image São Tomé da Príncipe na Portugal  Portugal 12 Yuli 1975 Manuel Pinto da Costa
 Angola[lower-alpha 48] Samfuri:Flagicon image Angola na Portugal 11 Nuwamba 1975 Agostinho Neto Yakin 'yancin Angola
 Seychelles Samfuri:Flagicon image Tarihin Seychelles na Birtaniya  United Kingdom 29 Yuni 1976 James Mancham
Jibuti Samfuri:Flagicon image Yankin Faransa na Afars da Issas  France 27 Yuni 1977 Hassan Gouled Aptidon Zabukan samun 'yanci na 1977 a Afars da Issas
 Sahrawi Arab Democratic Republic[lower-alpha 49] Samfuri:Flagicon image Sahara ta Spain
Morocco Yankunan Kudu
Tiris al-Gharbiyya (Sahara ta Yamma)
 Spain
 Morocco
Mauritania
27 Fabrairu 1976
har yanzu ba a samu 'yanci ba
El-Ouali Mustapha Sayed
Mohamed Abdelaziz
Yakin Sahara ta Yamma
rikicin Sahara ta Yamma
Namibiya {{country data South West Africa}}  South Africa 27 Oktoba 1966 (na doka)[29]
21 Maris 1990
Sam Nujoma Majalisar Tsaro ta Majalisar Dinkin Duniya Resolution 269
Yakin iyakar Afirka ta Kudu
 Eritrea Eritrea ta Italiya
{{country data Ethiopian Empire}} Masarautar Eritrea
Daular Italiya
{{country data Ethiopian Empire}} Daular Habasha
15 Satumba 1952
(Haɗa da Habasha)[30]
24 Mayu 1993
'yanci
Isaias Afwerki Yakin 'yancin Eritrea


Daular Biritaniya

[gyara sashe | gyara masomin]
Daular Biritaniya a 1959
Yakin 'yancin kai na Biritaniya a Afirka. Zuwa 1980, kowace mulkin mallaka ta Biritaniya ta sami 'yanci.

A ranar 6 ga Maris, 1957, Ghana (tsohuwar Gold Coast) ta zama kasar Afirka ta farko a kudancin Sahara da ta samu 'yancin kai daga mulkin mallaka na Turai.[31] Tun daga babban taron Pan-African na 1945, shugaban 'yancin kai na Gold Coast (Ghana ta zamani), Kwame Nkrumah, ya bayyana manufarsa a fili. A cikin sanarwar taron, ya rubuta cewa, "Mun yi imani da 'yancin dukkan al'ummai su mulki kansu. Muna tabbatar da 'yancin dukkan al'ummar da aka yi wa mulkin mallaka su mallaki makomarsu. Dukkanin mulkin mallaka dole ne su 'yantu daga ikon mallaka na kasashen waje, ko na siyasa ne ko na tattalin arziki."[32] A shekarar 1948, 'yan Ghana tsoffin sojoji uku 'yan sanda na mulkin mallaka suka kashe su a lokacin zanga-zanga. Rikici ya barke a Accra kuma duk da cewa an daure Nkrumah da sauran shugabannin Ghana na wani dan lokaci, lamarin ya zama mai hanzari ga yunkurin 'yancin kai. Bayan an sake shi daga kurkuku, Nkrumah ya kafa jam'iyyar Convention People's Party (CPP), wadda ta kaddamar da babban kamfen don tallafawa 'yancin kai tare da taken "Gwamnatin Kai Tsaye Yanzu!"[33] Karin kishin kasa a cikin kasar ya kara karfinsu kuma jam'iyyar siyasa ta fadada sosai. A watan Fabrairun 1951, CPP ta sami ikon siyasa ta hanyar lashe kujeru 34 cikin 38 da aka zaba, ciki har da guda daya ga Nkrumah wanda aka daure a lokacin. Gwamnatin Birtaniya ta sake fasalta kundin tsarin mulkin Gold Coast don ba 'yan Ghana rinjaye a majalisar dokoki a 1951. A 1956, Ghana ta nemi 'yancin kai a cikin Commonwealth, wanda aka bayar cikin lumana a 1957 tare da Nkrumah a matsayin firaminista kuma Sarauniya Elizabeth II a matsayin mai mulki.[34]

Iska ta Canji

[gyara sashe | gyara masomin]

Firaminista Harold Macmillan ya yi jawabin "Iska ta Canji" a Afirka ta Kudu, a watan Fabrairun 1960, inda ya yi magana da Majalisar Dokokin kasar game da "iska ta canji da ke kadawa ta wannan nahiyar."[35] Macmillan yana son kauce wa irin yakin mulkin mallaka da Faransa ke yi a Aljeriya. A karkashin mulkinsa, yunkurin 'yancin kai ya ci gaba cikin sauri.[36] Sauran yankunan mulkin mallaka na Birtaniya a Afirka, ban da Kudancin Rhodesia, duk sun sami 'yancin kai kafin 1968. Janyewar Birtaniya daga kudanci da gabashin Afirka bai kasance mai lumana ba. Samun 'yancin kai na Kenya ya riga Yakin Mau Mau na tsawon shekaru takwas. A Rhodesia, sanarwar 'yancin kai ta bangare guda ta 1965 da 'yan tsiraru farare suka yi ta haifar da yakin basasa wanda ya dauki lokaci har zuwa yarjejeniyar Lancaster House ta 1979, wadda ta kafa sharuddan samun 'yancin kai da aka amince da shi a 1980, a matsayin sabuwar al'ummar Zimbabwe.[37] Birtaniya ta dauki matakin dawo da yankinta na karshe da Birtaniya ta mamaye a Afirka ta hanyar sanya hannu kan wata yarjejeniya ta hukuma a 2025 wadda ke mika ikon mallaka na tsibirin Chagos ga Mauritius. A karkashin yarjejeniyar, tsibirin Diego Garcia mai mahimmanci da yankin buffer na kilomita 38 nan da nan an mayar da su ga Mauritius. Wannan yarjejeniyar ta ba da damar ci gaba da aiki tare na sansanin Anglo-Amurka a Diego Garcia.[38]

Mutum-mutumin sarkin Belgium Leopold II yana kan doki, wanda ya mulki Ƙasar 'Yanci ta Kongo daga 1885 zuwa 1908, a Regent Place cikin birnin Brussels, Belgium

Belgium ta mallaki yankuna da dama a zamanin mulkin mallaka, musamman Congo ta Belgium (wanda yanzu ake kira Jamhuriyar Dimokuraɗiyyar Congo) daga 1908 zuwa 1960 da kuma Ruanda-Urundi (wanda yanzu suke matsayin Rwanda da Burundi) daga 1922 zuwa 1962. Har ila yau, tana da ƙaramar mallaka a ƙasar Sin (1902–1931) kuma tana cikin shugabannin haɗaka na Yankin Ƙasa na Tangier a Maroko.

Kimanin kashi 98% na yankunan Belgium a ketare na wancan lokaci guda ɗaya ne kawai, wato Congo ta Belgium, wanda ya fi girman Belgium sau 76. An kafa wannan mallaka ne a shekara ta 1908 bayan an sauya ikon mulki daga Ƙasar 'Yanci ta Kongo, wadda ta kasance mallakar kai tsaye ta sarkin Belgium Leopold II. Tashin hankali da cin zarafin da jami'an Ƙasar 'Yanci ta Kongo suka yi wa mutanen asalin ƙasar, da kuma mugun tsarin tattalin arziƙin ƙwace dukiya, ya haifar da matsin lamba daga ƙasashen duniya don Belgium ta karɓi cikakken ikon ƙasar. Mulkin Belgium a Congo ya ta'allaka ne da abota tsakanin gwamnati, mishan (ƙungiyoyin kirista) da kamfanonin kasuwanci masu zaman kansu, wanda ake kira "hadin gwiwar mulkin mallaka" (trinité coloniale). A shekarun 1940 da 1950, Congo ta samu gagarumar ci gaban birane kuma gwamnati na ƙoƙarin mayar da ita "mallaka abar koyi". Saboda motsin neman 'yanci da ya ƙara ƙarfi da radikalanci, Congo ta samu 'yancin kai a shekara ta 1960 a matsayin Jamhuriyar Congo-Léopoldville.

Daga cikin sauran mallakan Belgium, mafi muhimmanci shi ne Ruanda-Urundi, wani yanki na Gabashin Afirka ta Jamus, wanda aka bai wa Belgium a matsayin mallaka ƙarƙashin hukumar League of Nations bayan Jamus ta rasa dukkan mallakokinta a ƙarshen Yaƙin Duniya na Ɗaya. Bayan juyin juya halin Rwanda, wannan yankin ya zama ƙasashe masu 'yanci guda biyu: Burundi da Rwanda a shekara ta 1962.[39]

Daular Mallakar Faransa

[gyara sashe | gyara masomin]
Al’ummar Faransa a Afirka a shekarar 1959
Yadda Turawa da 'ya'yansu suka bazu a nahiyar Afirka a shekarar 1962.[40]
  Fiye da 100,000

Daular mallakar Faransa ta fara rugujewa lokacin Yakin Duniya na Biyu lokacin da gwamnatin Vichy France ke iko da daular. Kasa bayan kasa, yawancin yankuna na mallaka sun fadi hannun wasu kasashen waje: Japan a Indochina, Birtaniya a Siriya, Lebanon da Madagascar, Amurka da Birtaniya a Maroko da Aljeriya, da Jamus da Italiya a Tunisiya. Charles de Gaulle ne ya fara dawo da iko a hankali, inda ya yi amfani da sansanonin mallaka don korar gwamnatin Vichy daga kasar Faransa. De Gaulle da mafi yawan Faransawa sun kuduri aniyar ci gaba da rike da daular cikin sabon tsari. An samar da Hadaddiyar Faransa wacce ta maye gurbin tsohuwar daula, amma har yanzu jami'an birnin Paris ke da cikakken iko. An bai wa yankunan majalisun cikin gida da iyakantaccen iko da kasafin kudi. An samu wata gungun fitattun mutane da ake kira *évolués*, 'yan asalin yankunan da Faransa ke mulki da ke zaune a cikin kasar Faransa.[41][42][43]

De Gaulle ya shirya babban taro na yankunan Faransa masu 'yanci a Brazzaville, Afirka ta Tsakiya, a watan Janairu zuwa Fabrairu 1944. Tsira da dorewar Faransa ya dogara da goyon bayan wadannan yankuna, don haka De Gaulle ya yi alkawura da dama. Wadannan sun hada da kawo karshen tilasta wa mutane yin aiki, kawo karshen dokokin musamman da suka bambanta fararen fata da 'yan asalin yankuna, samar da zababbun majalisun yankuna, wakilci a Paris a cikin sabuwar "Kungiyar Faransa", da kuma wakilci daga yankin kudu da hamadar Sahara a majalisar Faransa. Sai dai kuma, 'yancin kai an fito fili an ce ba zai taba yiwuwa ba:

Manufar aikin wayar da kan al'umma da Faransa ta aiwatar a yankunan mallaka ya hana kowanne ra’ayi na cin gashin kai, ko sauya hanya daga tsarin daular Faransa; Ko da kuwa a nan gaba, tsarin mulki ba zai bai wa yankunan mallaka damar mulkin kai ba.[44]

Rikice-rikice

[gyara sashe | gyara masomin]

Bayan karewar Yakin Duniya na Biyu, Faransa ta fuskanci motsin neman 'yancin kai. A Aljeriya, zanga-zanga a watan Mayu 1945 ta jawo kashe-kashen da suka yi sanadiyyar mutuwar kimanin mutane 20,000 zuwa 45,000.[45] Tashin hankali a Haiphong, Indochina, a watan Nuwamba 1945 ya jawo jirgin yaki na ruwan Faransa ya harba garin.[46] Gwamnatin Paul Ramadier (SFIO) ta murkushe Tashin Hankali a Madagascar a 1947. Faransa ta kiyasta mace-macen daga mutane 11,000 zuwa kimanin 89,000 bisa rahoton sojojin Faransa.[47]

A Kamaru, tawagar Union of the Peoples of Cameroon karkashin Ruben Um Nyobé ta fara tarzoma a 1955, an murkushe ta da karfi tsawon shekaru biyu inda aka kashe kimanin mutane 100,000.[48]

Shugabancin Faransa a Aljeriya ya samo asali ne tun shekaru dari da suka gabata. Kungiyoyin Ferhat Abbas da Messali Hadj ne suka yi fice tsakanin yakin duniya biyu, amma bayan yakin duniya na biyu, matsin lamba ya karu. A 1945, an yi kashe-kashe a Sétif. Yakin 'Yancin Aljeriya ya fara a 1954. Bangarori duka biyu sun aikata danyen aiki, kuma yawan wadanda suka mutu yana da cece-kuce saboda dalilan yaɗa ra'ayi.[49] Yakin ya rikide zuwa rikici na bangarori uku saboda yawan 'yan asalin Turai da suka zauna a Aljeriya tun lokacin mulkin Faransa. Rikicin siyasa a Faransa ya janyo rugujewar Jamhuriyar Hudu, inda Charles de Gaulle ya dawo mulki a 1958 ya kuma janye sojoji da Turawa daga Aljeriya a 1962.[50][51] Yakin ya dauki fiye da shekaru takwas, kuma adadin wadanda suka mutu ya kai tsakanin 300,000 zuwa 400,000.[52] A 1962, Jam'iyyar 'Yancin Aljeriya ta cimma yarjejeniyar zaman lafiya da De Gaulle, wato Évian Accords[53], inda Turawa za su iya komawa kasashensu, ko zauna a Aljeriya a matsayin baki ko kuma su zama 'yan kasa. Mafi yawan Turawa miliyan daya da ke Aljeriya sun bar kasar.[54]

Al’ummar Faransa

[gyara sashe | gyara masomin]
Yankunan musamman na Tarayyar Turai, kusan 2011

Masu ra’ayin mazan jiya na Faransa sun gaji da mulkin mallaka bayan bala’o’in da suka fuskanta a Indochina da Aljeriya. Suna son katse duk wata alaka da kasashen Afirka ta Kudu da Hamadar Sahara da Faransa ke da su. Lokacin yakin duniya, de Gaulle ya dogara da wadannan yankuna wajen kafa gwamnatin Faransa mai 'yanci. A ziyararsa ta 1958, ya bayyana kudirinsa na bai wa Afirka ta Kudu da ke karkashin Faransa muhimmanci a siyasar waje.[55] Hadaddiyar Faransa ta tsufa ta maye gurbinta da sabuwar Al’ummar Faransa karkashin tsarin mulkin 1958. Guinea ce kadai ta ki amincewa a kuri’ar raba gardama. Amma dai, Al’ummar Faransa ta ruguje a lokacin yakin Aljeriya; kusan duk sauran kasashen Afirka sun samu 'yancin kai a 1960

Daular mulkin mallaka ta Portugal a karni na 20 tare da ranakun da suka rasa mallaka

Sabanin sauran ƙasashen Turai a shekarun 1950 da 1960, gwamnatin Estado Novo ta Portugal ba ta janye daga mulkinta na Afirka ba. A cikin shekarun 1960, kungiyoyin ‘yan gwagwarmaya masu ɗauke da makamai sun fara aiki a yankunan Afirka da Portugal ke mulka. Yaƙin Mulkin Mallaka na Portugal, wanda kuma aka sani da Yaƙin 'Yancin Angola, Yaƙin 'Yancin Guinea-Bissau da kuma Yaƙin 'Yancin Mozambique, rikici ne da ya ɗauki shekaru 13 ana yi tsakanin sojojin Portugal da ƙungiyoyin 'yan kishin ƙasa da ke neman 'yanci a yankunan Afirka daga shekarar 1961 zuwa 1974. A wancan lokacin, gwamnatin Portugal, wato Estado Novo, sojoji ne suka kifar da ita a juyin mulki na Carnation Revolution a shekarar 1974, kuma wannan sauyin gwamnati ne ya kawo ƙarshen yaƙin.[56] Daga Mayu 1974 zuwa ƙarshen shekarun 1970, fiye da mutane 500,000 daga cikin ‘yan ƙasar Portugal da ke zaune a yankunan Afirka da Portugal ke mulka (galibinsu daga Angola da Mozambique) sun bar waɗannan yankuna a matsayin ‘yan gudun hijira—retornados.[57][58]

Akan Sarkin Futu sun gayyace su don gina "gidan dutse" don kasuwanci.

Sweden ta mallaki wasu ƙauyuka na ɗan lokaci a gabar tekun Gold (a halin yanzu Ghana) daga 22 ga Afrilu 1650 zuwa 20 Afrilu 1663, lokacin da Denmark ta kwace babban birnin Fort Carlsborg da Fort Christianborg.

A cikin 1652, Swedes sun ɗauki Cape Coast a halin yanzu Ghana, wanda a baya yana ƙarƙashin ikon Dutch kuma kafin hakan Portuguese. Cape Coast ta ta'allaka ne akan katangar Carolusburg da aka gina a shekara ta 1653 kuma aka sanya mata suna bayan Sarki Charles X Gustav na Sweden amma yanzu ana kiranta da Cape Coast Castle.

Mulkin Mallakar Laberiya

[gyara sashe | gyara masomin]

Mallakar Laberiya, daga baya ƙasar Laberiya, ta kasance wani yanki mai zaman kansa na ƙungiyar Mulkin Mallaka ta Amurka (ACS) wanda ya fara a 1822. Ta zama ƙasa mai cin gashin kanta—Jamhuriyar Laberiya—bayan Sanarwa ayyana 'yancin kai a 1847.

Kasashen da suka sami 'yancin kai daga Amurka
Ƙasa Sunan mulkin mallaka Ikon mulki Ranar samun 'yanci Shugaban ƙasa na farko Yadda aka sami 'yancin kai
Laberiya Samfuri:Flagicon image American Colonization Society, Liberia  United States (American Colonization Society) 26 Yuli 1847[lower-alpha 50] Joseph Jenkins Roberts[lower-alpha 51]
William Tubman
Takaddar 'Yancin Kai ta Liberia

Samun Ƙarfin Mulki

[gyara sashe | gyara masomin]
Ƙasa Ranar samun Ƙarfin Mulki Hanyar samun Ƙarfin Mulki
 Algeria 3 Yuli 1962 Faransa ta amince da sakamakon kuri'ar raba gardama na neman 'yanci da aka gudanar kwanaki biyu kafin haka
 Angola 11 Nuwamba 1975 'Yanci daga Portugal
 Benin 1 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
 Botswana 30 Satumba 1966 'Yanci daga Birtaniya
 Burkina Faso 5 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
 Burundi 1 Yuli 1962 'Yanci daga Belgium
Cabo Verde 24 Satumba 1973 10 Satumba 1974 (an amince) 5 Yuli 1975 'Yanci daga Portugal
 Cameroon 1 Janairu 1960 'Yanci daga Faransa
Jamhuriyar Afirka ta Tsakiya 13 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
Cadi 11 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
Komoros 6 Yuli 1975 Ayyana 'yanci daga Faransa
 Democratic Republic of the Congo 30 Yuni 1960 'Yanci daga Belgium
Samfuri:Country data Republic of Congo 15 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
Jibuti 27 Yuni 1977 'Yanci daga Faransa
 Egypt 28 Fabrairu 1922 Birtaniya ta dakatar da ikon mallakar ƙasar, ta ba Masar 'yancin kai
Gini Ikwatoriya 12 Oktoba 1968 'Yanci daga Sipen
 Eritrea 1 Yuni 1936
5 Mayu 1941 19 Mayu 1941 10 Fabrairu 1947 19 Fabrairu 1951 15 Satumba 1952
Ayyukan yaƙin Abyssinia, ayyana 'yanci daga Habasha
Eswatini 6 Satumba 1968 'Yanci daga Birtaniya a matsayin Swaziland
 Ethiopia 5 Mayu 1941 Yaƙin Abyssinia
Gabon 17 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
 Gambia 18 Fabrairu 1965 'Yanci daga Birtaniya
 Ghana 6 Maris 1957 'Yanci daga Birtaniya
Gine 2 Oktoba 1958 'Yanci daga Faransa
Guinea-Bissau 24 Satumba 1973 10 Satumba 1974 (an amince) 5 Yuli 1975 Ayyana 'yanci daga Portugal
 Ivory Coast 4 Disamba 1958 Jihar mai cin gashin kanta a cikin Ƙungiyar Faransa
 Ivory Coast 7 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
 Kenya 12 Disamba 1963 'Yanci daga Birtaniya
 Lesotho 4 Oktoba 1966 'Yanci daga Birtaniya
Laberiya 26 Yuli 1847 'Yanci daga Ƙungiyar Kwantar da Hankalin Amurka (American Colonization Society)
 Libya 24 Disamba 1951 'Yanci daga kulawar Majalisar Ɗinkin Duniya bayan mulkin Italiya ya ƙare
Madagaskar 14 Oktoba 1958 An kafa Jamhuriyar Malagasy a matsayin jiharmu mai cin gashin kanta a Ƙungiyar Faransa
26 Yuni 1960 Faransa ta amince da 'yancin Madagascar
 Malawi 6 Yuli 1964 'Yanci daga Birtaniya
 Mali 25 Nuwamba 1958 Sudan ta Faransa ta sami ikon kanta
24 Nuwamba 1958 4 Afrilu 1959 20 Yuni 1960 20 Agusta 1960 22 Satumba 1960 'Yanci daga Faransa
Muritaniya 28 Nuwamba 1960 'Yanci daga Faransa
Moris 12 Maris 1968 'Yanci daga Birtaniya
 Morocco 7 Afrilu 1956 'Yanci daga Faransa da Sipen
Mozambik 25 Yuni 1975 'Yanci daga Portugal
Namibiya 21 Maris 1990 'Yanci daga mulkin Afirka ta Kudu
Nijar 4 Disamba 1958 Cin gashin kai a Ƙungiyar Faransa
3 Agusta 1960 'Yanci daga Faransa
 Nigeria 1 Oktoba 1960 'Yanci daga Birtaniya
Ruwanda 1 Yuli 1962 'Yanci daga Belgium
Sao Tome da Prinsipe 12 Yuli 1975 'Yanci daga Portugal
 Senegal 20 Yuni 1960 20 Agusta 1960 22 Satumba 1960 'Yanci daga Faransa
 Seychelles 29 Yuni 1976 'Yanci daga Birtaniya
Saliyo 27 Afrilu 1961 'Yanci daga Birtaniya
Somaliya 26 Yuni 1960 1 Yuli 1960 Haɗewar yankin Tsohon Somaliyar Italiya da Tsohon Somaliyar Birtaniya
 South Africa 11 Disamba 1931 Dokar Westminster: ba da cin gashin kai ga Union of South Africa daga Birtaniya
31 Mayu 1910 Ƙirƙirar Union of South Africa daga tsoffin yankuna
Sudan ta Kudu 9 Yuli 2011 'Yanci daga Sudan bayan yaƙin basasa
Sudan 1 Janairu 1956 'Yanci daga hadin mulki na Masar da Birtaniya
 Tanzania '9 Disamba 1961 'Yancin Tanganyika daga Birtaniya
 Togo 30 Agusta 1958 Cin gashin kai a Ƙungiyar Faransa
27 Afrilu 1960 'Yanci daga Faransa
 Tunisia 20 Maris 1956 'Yanci daga Faransa
 Uganda 1 March 1962 An ba da ikon cin gashin kai
9 October 1962 'Yancin kai daga Birtaniya
Zambiya 24 October 1964 'Yancin kai daga Birtaniya
 Zimbabwe 11 November 1965 Ayyaɗewar 'yancin kai ba tare da izini ba daga Rhodesia ta Kudu
18 April 1980 An amince da 'yancin kai daga Birtaniya a matsayin Zimbabwe

Mulkin mallaka na zamani

[gyara sashe | gyara masomin]
Daular duniya da masarautu a shekara ta 1550
Daular duniya da masarautu a shekara ta 1800

Mulkin mallaka a zamanin mulkin mallaka, yawanci yana nufin ƙasashen Yammacin Turai suna kwace ƙasashe a Amurka, Afirka, Asiya, da Oseaniya. Manyan ƙasashen Turai da suka yi aiki a irin wannan mulkin mallaka sun haɗa da Spain, Portugal, Faransa, Tsardom na Rasha (daga baya Daular Rasha da Ƙungiyar Soviet), Masarautar Ingila (daga baya Masarautar Birtaniya), Netherlands, Belgium[59] da Masarautar Prussia (yanzu mafi yawan Jamus), kuma daga karni na 18, Amurka. Yawancin waɗannan ƙasashen sun sami lokaci na kusan cikakken rinjaye a harkar ciniki ta duniya daga kusan shekara ta 1500 zuwa 1900. Daga ƙarshen karni na 19, Japan ma ta shiga harkar mulkin mallaka, musamman a Hokkaido da Korea.

Yayinda wasu mulkin mallaka na Turai suka mai da hankali kan gajeren lokaci na cin gajiyar damar tattalin arziki (misali Newfoundland ko Siberia) ko kuma don wasu manufofi na musamman kamar masu zaman kansu da ke neman 'yancin addini (Massachusetts), a wasu lokuta an shirya tsare-tsaren dogon lokaci na zamantakewa da tattalin arziki ga dukkan ɓangarorin, amma mafi yawa don ƙasashen masu mulki ne, bisa ga tsari mai zurfi (kamar yadda James Oglethorpe ya yi a Mulkin Georgia a shekarun 1730 da Edward Gibbon Wakefield a Kamfanin New Zealand a shekarun 1840).[60] A wasu lokuta mulkin mallakar Turai ya kasance don samun ribar tattalin arziki ta dogon lokaci, kamar a Congo inda Joseph Conrad ya bayyana rayuwa a ƙarƙashin mulkin Sarki Leopold II na Belgium a karni na 19 kuma Siddharth Kara ya bayyana mulkin mallaka da tasirin Turawa da Sinawa a karni na 20 da 21.[59]

Daular duniya da masarautu a shekara ta 1945

Mulkin mallaka na iya zama wata hanya ta shigar da haɗa mutanen ƙasashen waje cikin al'adun ƙasar mulkin mallaka. Wata hanya a wannan fanni ita ce mulkin harshen ƙasa, ko amfani da harsunan mallakar ƙasar waje ba tare da ba da damar harsunan asali su samu amfani ba musamman wajen gudanarwa (da kuma a wuraren jama'a).[61]

Tattalin Arziki

[gyara sashe | gyara masomin]

Akwai rubuce-rubuce da dama da suka yi nazari a kan gado da tasirin mulkin mallaka da tsarin mulkin mallaka kan cigaban tattalin arzikin Afirka, inda bincike da dama ke nuna sakamako daban-daban na tattalin arziki.[62]

Ra'ayin nazarin zamani na cigaba (modernisation theory) ya bayyana cewa kasashen da suka yi mulkin mallaka sun gina abubuwan more rayuwa domin haɗa Afirka da tattalin arzikin duniya; sai dai an fi mayar da hankali wajen amfani da wannan ababen more rayuwar ne don fitar da albarkatu zuwa kasashen turai. Tsarin tattalin arzikin Afirka an gina shi ne don amfanar da masu mulkin mallaka, inda duk wata riba da ake samu za ta tafi wurinsu, hakan kuma yana hana ci gaban tarin jarin yankunan cikin gida.[63] Ra'ayin dogaro (dependency theory) na cewa, yawancin tattalin arzikin kasashen Afirka sun ci gaba da zama a matsayin na biyu cikin tsarin tattalin arzikin duniya bayan samun ‘yancin kai, suna dogaro da kayayyakin albarkatu na asali kamar tagulla a Zambiya da shayi a Kenya.[64] Duk da wannan dogaro da rashin daidaiton kasuwanci, wani binciken kwatanta (meta-analysis) da aka gudanar a kasashe 18 na Afirka ya gano cewa kashi daya cikin uku daga cikinsu sun samu cigaban tattalin arziki bayan samun ‘yancin kai.[63]

Masana irinsu Dellal (2013), Miraftab (2012), da Bamgbose (2011) sun bayyana cewa yawan bambancin harsunan Afirka ya ragu sosai.Samfuri:Full citation needed An yi amfani da harshe a matsayin kayan aiki daga kasashen turai masu mulkin mallaka wajen raba yankuna da kuma kirkirar sabbin ainihi, wanda hakan ya janyo rikice-rikice da tashin hankali a tsakanin kasashen Afirka.[65]

A farkon shekarun bayan samun ‘yancin kai, kasashen Afirka da dama sun ci gaba da amfani da dokokin mulkin mallaka. Sai dai daga shekarar 2015, yawancin wadannan dokokin na mulkin mallaka an sauya su da dokoki da aka rubuta a cikin gida.[66]

  1. John Hatch, Africa: The Rebirth of Self-Rule (1967)
  2. William Roger Louis, The transfer of power in Africa: decolonization, 1940-1960 (Yale UP, 1982).
  3. Birmingham, David (1995). The Decolonization of Africa. Routledge. ISBN 1-85728-540-9
  4. John D. Hargreaves, Decolonization in Africa (2014).
  5. for the viewpoint from London and Paris see Rudolf von Albertini, Decolonization: the Administration and Future of the Colonies, 1919-1960 (Doubleday, 1971).
  6. Appiah, Anthony; Gates Jr., Henry Louis (2010). Berlin Conference of 1884-1885. ISBN 978-0-19-533770-9. Retrieved 11 January 2015.
  7. "A Brief History of the Berlin Conference". teacherweb.ftl.pinecrest.edu. Archived from the original on 15 February 2018. Retrieved 11 January 2015.
  8. "The Revolutionary Summer of 1862". National Archives (in Turanci). 20 April 2018. Retrieved 2 March 2024.
  9. "Adwa Day in Ethiopia | Tesfa Tours". www.tesfatours.com (in Turanci). 2 March 2018. Retrieved 2 March 2024.
  10. "Fascismo: guerra d'Etiopia". www.storiaxxisecolo.it. Retrieved 2 March 2024.
  11. 11.0 11.1 Hunt, Michael (2017). The World Transformed: 1945 to the Present. New York: Oxford University Press. p. 264. ISBN 978-0-19-937102-0.
  12. 12.0 12.1 12.2 "Decolonisation of Africa". selfstudyhistory.com. 25 January 2015. Archived from the original on 10 October 2018.
  13. Manela, Erez (1 December 2006). "Imagining Woodrow Wilson in Asia: Dreams of East-West Harmony and the Revolt against Empire in 1919". American Historical Review. 111 (5): 1327–1351. doi:10.1086/ahr.111.5.1327. Retrieved 2 March 2024.
  14. "Africans played key, often unheralded, role in World War I". AP News (in Turanci). 1 December 2018. Retrieved 2 March 2024.
  15. Killingray, David (2010). Fighting for Britain : African soldiers in the Second World War. Martin Plaut. Woodbridge, Suffolk: James Currey. ISBN 978-1-84615-789-9. OCLC 711105036.
  16. 16.0 16.1 "Africa's Role in WWII Remembered - Fifteen Eighty Four | Cambridge University Press" (in Turanci). 25 August 2015. Retrieved 5 March 2024.
  17. Ferguson, Ed, and A. Adu Boahen. (1990). "African Perspectives On Colonialism." The International Journal Of African Historical Studies 23 (2): 334. doi:10.2307/219358.
  18. "The Atlantic Conference & Charter, 1941". history.state.gov. Retrieved 26 January 2015. The Atlantic Charter was a joint declaration released by U.S. President Franklin D. Roosevelt and British Prime Minister Winston Churchill on August 14, 1941, following a meeting of the two heads of state in Newfoundland.
  19. Karski, Jan (2014). The Great Powers and Poland: From Versailles to Yalta. Rowman & Littlefield. p. 330. ISBN 978-1-4422-2665-4. Retrieved 24 June 2014.
  20. {{cite Hansard |jurisdiction=Parliament of the United Kingdom |title=War Situation |url=https://hansard.parliament.uk/Commons/1941-09-09/debates/2376309d-cb7b-495f-a38e-d6774539c459/WarSituation |house=Commons |date=9 September 1941 |volume=374|column=69 |speaker=Winston Churchill |position=...
  21. [Boahen, A. (TND) (1990) Africa Under Colonial Domination, Volume 7]
  22. Kendhammer, Brandon (1 January 2007). "DuBois the pan-Africanist and the development of African nationalism". Ethnic and Racial Studies. 30 (1): 51–71. doi:10.1080/01419870601006538. ISSN 0141-9870. S2CID 55991352.
  23. Falola, Toyin; Agbo, Chukwuemeka (2018), Shanguhyia, Martin S.; Falola, Toyin (eds.), "Nationalism and African Intellectuals", The Palgrave Handbook of African Colonial and Postcolonial History (in Turanci), New York: Palgrave Macmillan US, pp. 621–641, doi:10.1057/978-1-137-59426-6_25, ISBN 978-1-137-59426-6, retrieved 2 December 2021
  24. Fleshman, Michael (August 2010). "A 'Wind Of Change' That Transformed The Continent". United Nations. Africa Renewal. Archived from the original on 5 September 2019.
  25. "Atlantic Charter", 14 August 1941, https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_16912.htm Archived 8 Disamba 2021 at the Wayback Machine
  26. James Hunter Meriwether, Tears, Fire, and Blood: The United States and the Decolonization of Africa (University of North Carolina Press, 2021).
  27. Pankhurst, Richard (2001). The Ethiopians: A History (2nd ed.). Great Britain: Wiley-Blackwell. p. 243. ISBN 0-631-22493-9.
  28. Benin mai 'yanci ta mamaye Fort of São João Baptista de Ajudá na Portugal a 1961.
  29. Majalisar Dinkin Duniya ta kawo karshen mulkin Afirka ta Kudu a Namibia a 1966; Afirka ta Kudu ta bar mulkin ne a 1990.
  30. Schiller, A. Arthur (1 July 1953). "Eritrea: Constitution and Federation with Ethiopia". The American Journal of Comparative Law. 2 (3): 375–383. doi:10.2307/837485. JSTOR 837485 – via Oxford Academic.
  31. Esseks, John D. "Political independence and economic decolonisation: the case of Ghana under Nkrumah." Western Political Quarterly 24.1 (1971): 59-64.
  32. Nkrumah, Kwame, Fifth Pan-African Congress, Declaration to Colonial People of the World (Manchester, England, 1945).
  33. "POLITICAL PARTY ACTIVITY IN GHANA—1947 TO 1957 - Government of Ghana". www.ghana.gov.gh (in Turanci). Archived from the original on 24 April 2018. Retrieved 24 April 2018.
  34. Daniel Yergin; Joseph Stanislaw (2002). The Commanding Heights: The Battle for the World Economy. Simon and Schuster. p. 66. ISBN 978-0-684-83569-3.
  35. Frank Myers, "Harold Macmillan's" Winds of Change" Speech: A Case Study in the Rhetoric of Policy Change." Rhetoric & Public Affairs 3.4 (2000): 555-575. excerpt Archived 20 ga Maris, 2019 at the Wayback Machine
  36. Philip E. Hemming, "Macmillan and the End of the British Empire in Africa." in R. Aldous and S. Lee, eds., Harold Macmillan and Britain's World Role (1996) pp. 97-121, excerpt Archived 5 ga Augusta, 2021 at the Wayback Machine
  37. James, pp. 618–21.
  38. "Chagos Deal Is Done: Sovereignty Is Returned to Mauritius". e-ir.info. 25 May 2025. Retrieved 25 May 2025.
  39. "Belgium's role in Rwandan genocide". Le Monde Diplomatique. 1 June 2021. Retrieved 20 January 2022.
  40. Cowan, L. Gray (1964). The Dilemmas of African Independence. New York: Walker & Company, Publishers. pp. 42–55, 105. ASIN B0007DMOJ0.
  41. Patrick Manning, Francophone Sub-Saharan Africa 1880-1995 (1998) shf 135-63.
  42. Guy De Lusignan, French-speaking Africa since independence (1969) shf 3-86.
  43. Rudolph von, Decolonization: the Administration and Future of the Colonies, 1919-1960 (1971), 265-472.
  44. Brazzaville: 30 janvier–8 fevrier 1944. Ministere des Colonies. 1944. p. 32. Quoted in: Smith, Tony (1978). "A Comparative Study of French and British Decolonization". Comparative Studies in Society and History. 20 (1): 73. doi:10.1017/S0010417500008835. ISSN 0010-4175. JSTOR 178322. S2CID 145080475.
  45. Horne, Alistair (1977). A Savage War of Peace: Algeria 1954–1962. New York: The Viking Press. p. 27.
  46. J.F.V. Keiger, France and the World since 1870 (Arnold, 2001) shf 207.
  47. Anthony Clayton, The Wars of French Decolonization (1994) shf 85
  48. Weigert, Stephen L., ed. (1996), "Cameroon: The UPC Insurrection, 1956–70", Traditional Religion and Guerrilla Warfare in Modern Africa (in Turanci), London: Palgrave Macmillan UK, pp. 36–48, doi:10.1057/9780230371354_4, ISBN 978-0-230-37135-4, retrieved 23 April 2021
  49. Martin S. Alexander; et al. (2002). Algerian War and the French Army, 1954–62: Experiences, Images, Testimonies. Palgrave Macmillan UK. p. 6. ISBN 978-0-230-50095-2.
  50. Spencer C. Tucker, ed. (2018). The Roots and Consequences of Independence Wars: Conflicts that Changed World History. ABC-CLIO. pp. 355–57. ISBN 978-1-4408-5599-3.
  51. James McDougall, "The Impossible Republic: The Reconquest of Algeria and the Decolonization of France, 1945–1962", Journal of Modern History 89#4 (2017) shf 772–811 excerpt Archived 22 ga Augusta, 2021 at the Wayback Machine
  52. "Algeria celebrates 50 years of independence - France keeps mum". RFI (in Turanci). 5 July 2012. Retrieved 12 May 2018.
  53. "The Evian Accords and the Algerian War: An Uncertain Peace". origins.osu.edu. 15 March 2017. Retrieved 23 April 2021.
  54. "French-Algerian truce". HISTORY (in Turanci). Retrieved 23 April 2021.
  55. Julian Jackson, De Gaulle (2018), shf 490-93, 525, 609-615.
  56. Oliveira, Pedro Aires (24 Mayu 2017). "Yancin kai a Afirka da Portugal ke mulka". Oxford Research Encyclopedia of African History. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.41. ISBN 9780190277734. Archived from the original on 13 Mayu 2021. Retrieved 22 Maris 2022. Check date values in: |access-date=, |date=, and |archive-date= (help)
  57. Gudun Hijira daga Angola, The Economist (16 Agusta 1975).
  58. Rushe Daular Portugal, Time Magazine (Litinin, 7 Yuli 1975).
  59. 59.0 59.1 Kara, Siddharth (1 January 2023). Cobalt Red: How the Blood of the Congo Powers Our Lives. St. Martins Press. ISBN 978-1-250-28429-7.
  60. Morgan, Philip D. (2011). "Lowcountry Georgia and the Early Modern Atlantic World, 1733-ca. 1820". In Morgan, Philip D. (ed.). African American Life in the Georgia Lowcountry: The Atlantic World and the Gullah Geechee. Race in the Atlantic World, 1700-1900 Series. University of Georgia Press. p. 16. ISBN 978-0-8203-4307-5. Retrieved 4 August 2013. [...] Georgia represented a break from the past. As one scholar has noted. it was 'a preview of the later doctrines of "systematic colonization" advocated by Edward Gibbon Wakefield and others for the settlement of Australia and New Zealand.' In contrast to such places as Jamaica and South Carolina, the trustees intended Georgia as 'a regular colony', orderly, methodical, disciplined [...]
  61. "Tomasz Kamusella. 2020. Global Language Politics: Eurasia versus the Rest (pp 118-151). Journal of Nationalism, Memory & Language Politics. Vol 14, No 2".[permanent dead link]
  62. Michalopoulos, Stelios; Papaioannou, Elias (1 March 2020). "Historical Legacies and African Development" (PDF). Journal of Economic Literature (in Turanci). 58 (1): 53–128. doi:10.1257/jel.20181447. ISSN 0022-0515. S2CID 216320975. Archived (PDF) from the original on 21 November 2023.
  63. 63.0 63.1 Bertocchia, G. & Canova, F., (2002) Did colonization matter for growth? An empirical exploration into the historical causes of Africa's underdevelopment. European Economic Review, Volume 46, pp. 1851-1871
  64. Vincent Ferraro, "Dependency Theory: An Introduction", in The Development Economics Reader, ed. Giorgio Secondi (London: Routledge, 2008), pp. 58-64
  65. IMF Country Report No. 17/80 (2017). Article Iv Consultation - Press Release; Staff Report; And Statement By The Executive Director For Nigeria.
  66. Berinzon, Maya; Briggs, Ryan (1 July 2016). "Legal Families Without the Laws: The Fading of Colonial Law in French West Africa". American Journal of Comparative Law. 64 (2): 329–370. doi:10.5131/AJCL.2016.0012.

Ƙara karatu

[gyara sashe | gyara masomin]
  • Birmingham, David (1995). The Decolonization of Africa (in Turanci). Routledge. ISBN 978-1-85728-540-6. OCLC 212163399. OL 14849261W.
  • Brennan, James R. "The Cold War battle over global news in East Africa: decolonization, the free flow of information, and the media business, 1960-1980." Journal of Global History 10.2 (2015): 333+.
  • Brown, Judith M. and Wm. Roger Louis, eds. The Oxford History of the British Empire: Volume IV: The Twentieth Century (2001) pp 515–73. online
  • Burton, Antoinette. The Trouble with Empire: Challenges to Modern British Imperialism (2015)
  • Chafer, Tony. The end of empire in French West Africa: France's successful decolonization (Bloomsbury Publishing, 2002).
  • Chafer, Tony, and Alexander Keese, eds. Francophone Africa at fifty (Oxford UP, 2015).
  • Clayton, Anthony. The wars of French decolonization (Routledge, 2014).
  • Cohen, Andrew. The politics and economics of decolonization in Africa: the failed experiment of the Central African Federation (Bloomsbury Publishing, 2017).
  • Cooper, Frederick. Decolonization and African society: The labor question in French and British Africa (Cambridge University Press, 1996).
  • Gerits, Frank. The Ideological Scramble for Africa: How the Pursuit of Anticolonial Modernity Shaped a Postcolonial Order (1945–1966) (Cornell University Press, 2023). ISBN13: 9781501767913. Major scholarly coverage of British, French and Portuguese colonies. see online reviews and reply by author
  • Gifford, Prosser; Louis, William Roger, eds. (1982). The transfer of power in Africa: decolonization, 1940–1960 (in Turanci). Yale University Press. ISBN 978-0-300-02568-2. OCLC 8169830. OL 19169397W.
  • Gordon, April A. and Donald L. Gordon, Lynne Riener. Understanding Contemporary Africa (London, 1996). online
  • Hargreaves, John D. (1996). Decolonization in Africa (in Turanci) (2nd ed.). doi:10.4324/9781315843193. ISBN 978-1-315-84319-3. OCLC 897463837. OL 2966496W.
  • Hatch, John (1967). Africa: The Rebirth of Self-Rule (in Turanci). Oxford University Press.
  • Horne, Alistair. (1977). A Savage War of Peace: Algeria, 1954-1962. Viking Press.
  • James, Leslie, and Elisabeth Leake, eds. Decolonization and the Cold War: Negotiating Independence (Bloomsbury Publishing, 2015).
  • Jeppesen, Chris, and Andrew W.M. Smith, eds. Britain, France and the Decolonization of Africa: Future Imperfect? (UCL Press, 2017) online.
  • Jerónimo, Miguel Bandeira, and António Costa Pinto, eds. The Ends of European Colonial Empires: Cases and Comparisons (Springer, 2016).
  • Khapoya, Vincent B. The African Experience (1994) online
  • Louis, Wm Roger, and Ronald Robinson. "The imperialism of decolonization." Journal of Imperial and Commonwealth History 22.3 (1994): 462–511.
  • Manthalu, Chikumbutso Herbert, and Yusef Waghid, eds. Education for Decoloniality and Decolonisation in Africa (Springer, 2019).
  • MacQueen, Norrie. The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire (1997) online
  • Mazrui, Ali A. ed. "General History of Africa" vol. VIII, UNESCO, 1993
  • McDougall, James. (2017). A History of Algeria. Cambridge University Press.
  • McDougall, James. (2006). History and the culture of nationalism in Algeria. Cambridge University Press.
  • Meriwether, James Hunter. Tears, Fire, and Blood: The United States and the Decolonization of Africa (University of North Carolina Press, 2021). online review
  • Michalopoulos, Stelios; Papaioannou, Elias (2020-03-01). "Historical Legacies and African Development." Journal of Economic Literature. 58#1: 53–128. online Archived 1 ga Maris, 2022 at the Wayback Machine
  • Milford, Ismay. African Activists in a Decolonising World: The Making of an Anticolonial Culture, 1952–1966 (Cambridge University Press, 2023). ISBN 978-1009276993
  • Muschik, Eva-Maria. "Managing the world: the United Nations, decolonization, and the strange triumph of state sovereignty in the 1950s and 1960s." Journal of Global History 13.1 (2018): 121–144.
  • Ndlovu‐Gatsheni, Sabelo J. "Decoloniality as the future of Africa." History Compass 13.10 (2015): 485–496. online Archived 15 Mayu 2021 at the Wayback Machine
  • Rothermund, Dietmar. The Routledge companion to decolonization (Routledge, 2006), comprehensive global coverage; 365pp excerpt Archived 19 Mayu 2016 at the Wayback Machine
  • Sarmento, João. "Portuguese tropical geography and decolonization in Africa: the case of Mozambique." Journal of Historical Geography 66 (2019): 20–30.
  • Seidler, Valentin. "Copying informal institutions: the role of British colonial officers during the decolonization of British Africa." Journal of Institutional Economics 14.2 (2018): 289–312. online
  • Strang, David. "From dependency to sovereignty: An event history analysis of decolonization 1870-1987." American Sociological Review (1990): 846–860. online Archived 5 ga Augusta, 2021 at the Wayback Machine
  • Thomas, Martin, Bob Moore, and Larry Butler. Crises of Empire: Decolonization and Europe's imperial states (Bloomsbury Publishing, 2015).
  • von Albertini, Rudolf (1971). Decolonization: the Administration and Future of the Colonies, 1919-1960 (in Turanci). Translated by Garvie, Francisca. Doubleday. OCLC 1156399427. OL 1316698W. for the viewpoint from London and Paris.
  • White, Nicholas. Decolonization: the British experience since 1945 (Routledge, 2014).
  • Wilder, Gary. Freedom time: negritude, decolonization, and the future of the world (Duke University Press, 2015). excerpt Archived 7 ga Yuni, 2016 at the Wayback Machine
  • Winks, Robin, ed. The Oxford History of the British Empire: Volume V: Historiography (2001) ch 29–34, pp 450–557. How historians covered the history online
  • Wood, Sarah L. "How Empires Make Peripheries: 'Overseas France' in Contemporary History." Contemporary European History (2019): 1–12. online[dead link]


Cite error: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found