Duba tsatso na Sharar gida mai guba

{{Databox}}
[[File:Valleyofdrums.jpg|right|thumb|300x300px| Valley of Drums, wurin sharar gida mai guba a cikin Kentucky, Amurka, 1980.]]
'''Sharar gida mai guba,''' ita ce duk wani abun da ba a so ta kowane nau'i wanda zai iya haifar da lahani ko Illa, (misali ta hanyar shaka, hadiye, ko sha ta cikin fata). Yawancin kayayyakin gida na yau kamar su talabijin, kwamfuta da wayoyi suna ɗauke da sinadarai masu guba waɗanda za su iya gurɓata iska da gurɓata ƙasa da ruwa. Zubar da irin wannan sharar matsala ce babba ga lafiyar al'umma.

== Rarraba abubuwa masu guba ==
Kayayyaki masu guba sune samfuran guba sakamakon masana'antu kamar masana'antu, noma, gini, motoci, dakunan gwaje-gwaje, da asibitoci waɗanda zasu iya ƙunsar ƙarfe mai nauyi, radiation, ƙwayoyin cuta masu haɗari, ko wasu gubobi. Sharar gida mai guba ta zama mafi yawa tun bayan juyin juya halin masana'antu, yana haifar da manyan batutuwan duniya. Zubar da irin wannan sharar ya zama mafi mahimmanci tare da ƙarin ci gaban fasaha da yawa waɗanda ke ɗauke da abubuwan sinadarai masu guba. Kayayyaki irin su wayar salula, kwamfuta, talabijin, da na'urorin hasken rana sun ƙunshi sinadarai masu guba waɗanda za su iya cutar da muhalli idan ba a zubar da su yadda ya kamata ba don hana gurɓacewar iska da gurɓatar ƙasa da ruwa. Ana ɗaukar abu mai guba lokacin da yake haifar da mutuwa ko lahani ta hanyar shaƙa, hadiye, ko sha ta cikin fata Ko Wani nau'in jiki.

Sharar gida na iya ƙunsar sinadarai, ƙarfe masu nauyi, radiation, ƙwayoyin cuta masu haɗari, ko wasu gubobi. Hatta gidaje suna haifar [[Sharar gida mai haɗari|da datti mai haɗari]] daga abubuwa kamar batura, kayan aikin kwamfuta da aka yi amfani da su, da ragowar fenti ko magungunan kashe qwari.  Abu mai guba na iya zama ko dai na ɗan adam kuma wasu suna faruwa ta halitta a cikin muhalli. Ba duk abubuwa masu haɗari ba ne ake ɗaukar masu guba.

Hukumar Kula da Muhalli ta Majalisar Dinkin Duniya (UNEP) ta gano wasu muhimman abubuwa kimanin guda 11 da ke kawo hadari ga lafiyar dan Adam:

* '''Arsenic :''' ana amfani da shi wajen yin da'irori na lantarki, a matsayin sinadari a cikin magungunan kashe qwari, kuma azaman mai kiyaye itace . An rarraba shi azaman carcinogen .
* '''Asbestos :''' wani abu ne da aka taɓa amfani da shi don rufe gine-gine, kuma har yanzu wasu kasuwancin suna amfani da wannan kayan don kera kayan rufi da birki . Shakar asbestos fibers na iya haifar da ciwon huhu da asbestosis .
* '''Cadmium :''' ana samunsa a cikin batura da robobi . Ana iya shakar ta ta hanyar hayakin sigari, ko kuma a narkar da shi idan an haɗa shi azaman launi a cikin abinci . Bayyanawa yana haifar da lalacewar huhu, fushi na tsarin narkewa, da cutar koda .
* '''Chromium :''' ana amfani da shi azaman rufin bulo don murhun masana'antu masu zafin jiki, azaman ƙarfe mai ƙarfi da ake amfani da shi don yin ƙarfe, kuma a cikin plating na chrome, dyes da pigments, adana itace, da tanning fata . An san yana haifar da ciwon daji, kuma tsawon lokaci yana iya haifar da mashako mai tsanani da kuma lalata ƙwayar huhu.
* '''Sharar gida :''' irin su sirinji da kwalabe na magani na iya yada ƙwayoyin cuta da ƙwayoyin cuta masu cutarwa, waɗanda ke haifar da cututtuka iri-iri.
* '''Cyanide :''' guba da ake samu a wasu magungunan kashe qwari da rodenticides . A cikin manya-manyan allurai zai iya haifar da gurguzu, girgiza, da damuwa na numfashi.
* '''Gubar :''' ana samunsa a cikin batura, fenti, da harsashi . Lokacin da aka sha ko shaka na iya haifar da lahani ga tsarin juyayi da tsarin haihuwa, da koda.
* '''Mercury :''' Ana amfani da shi don cika hakori da batura. Ana kuma amfani dashi wajen samar da iskar chlorine . Bayyanar cututtuka na iya haifar da lahani na haihuwa da lalacewar koda da kwakwalwa
* '''PCBs''', ko polychlorinated biphenyls, ana amfani da su a yawancin tsarin masana'antu, ta masana'antar mai amfani, da kuma a cikin fenti da masu rufewa . Lalacewa na iya faruwa ta hanyar fallasa, yana shafar tsarin juyayi, haifuwa, da tsarin rigakafi, da hanta.
* '''POPs''', masu gurɓatawar kwayoyin halitta . Ana samun su a cikin sinadarai da magungunan kashe qwari, kuma suna iya haifar da lahani mai juyayi da tsarin haihuwa. Za su iya tarawa a cikin sarkar abinci ko kuma su dawwama a cikin muhalli kuma a motsa su da nisa cikin yanayi.
* '''Ƙarfin acid da alkalis da''' ake amfani da su a masana'antu da samar da masana'antu. Suna iya lalata nama kuma su haifar da lahani na ciki ga jiki.

Mafi yawan sharar gida mai guba da haɗari su ne samfuran [[Datti da sharar gida|gida]] a cikin gidajen yau da kullun waɗanda ba a zubar da su ba daidai ba kamar tsoffin batura, magungunan kashe qwari, fenti, da man mota. Sharar gida mai guba na iya zama mai kunnawa, kunnawa, da lalata. A cikin Amurka, ana tsara waɗannan sharar gida a ƙarƙashin Dokar Kare albarkatun da farfaɗowa (RCRA). 

* Sharar da aka yi amfani da su su ne waɗanda za su iya haifar da fashewa lokacin zafi, gauraye da ruwa ko matsawa. Suna iya sakin iskar gas mai guba a cikin iska. Ba su da kwanciyar hankali ko da a yanayin al'ada. Misali shine baturan lithium-sulfur .
* Sharar da ba za a iya kunna wuta ba suna da wuraren walƙiya na ƙasa da ma'aunin Celsius 60. Suna iya ƙonewa sosai kuma suna iya haifar da gobara. Misalai su ne masu kaushi da mai.
* Lalata sharar gida ruwa ne masu iya lalata kwantena na ƙarfe. Waɗannan su ne acid ko tushe waɗanda ke da matakan pH na ƙasa da ko daidai da 2, ko mafi girma ko daidai da 12.5. Misali shine acid acid .

Tare da karuwar fasaha a duniya, an sami karin abubuwa da ake kira masu guba da cutarwa ga lafiyar ɗan adam. Ci gaban fasaha a wannan ƙimar yana da matuƙar ban tsoro ga wayewa kuma yana iya haifar da ƙarin lahani / sakamako mara kyau. Wasu daga cikin wannan fasaha sun haɗa da wayoyin hannu da kwamfutoci. Irin waɗannan abubuwan an ba su sunan e-waste ko EEE, wanda ke tsaye ga Kayan Wutar Lantarki da Lantarki. Hakanan ana amfani da wannan kalmar don kayayyaki kamar firiji, kayan wasan yara, da injin wanki. Waɗannan abubuwa na iya ƙunsar abubuwa masu guba waɗanda za su iya rushe tsarin ruwa lokacin da aka jefar da su. Rage farashin waɗannan kayayyaki ya ba da damar rarraba waɗannan kayayyaki a duniya ba tare da tunani ko la'akari da sarrafa kayan da zarar sun yi tasiri ko karya ba.

A cikin ƙasar Amurka, Hukumar Kare Muhalli (EPA) da hukumomin muhalli na jihohi suna haɓaka da aiwatar da ka'idoji kan ajiya, jiyya da zubar da sharar gida mai haɗari. EPA na buƙatar a kula da sharar mai guba tare da taka tsantsan na musamman kuma a zubar da su a wuraren da aka keɓe a cikin ƙasar. Har ila yau, yawancin biranen Amurka suna da kwanakin tattarawa inda ake tattara sharar gida mai guba. Wasu kayan da ƙila ba za a karɓa ba a wuraren sharar gida na yau da kullun sune harsashi, sharar da aka samar da kasuwanci, abubuwa masu fashewa/ firgita, [[allura]] / sirinji, sharar magani, kayan rediyo, da gano hayaki. 

== Tasirin lafiya ==
Sharar gida mai guba sau da yawa suna ɗauke da ƙwayoyin cuta na carcinogen, kuma fallasa ga waɗannan ta wasu hanyoyi, kamar yayyafawa ko ƙafewa daga ma'ajiya, yana haifar da cutar kansa a ƙara yawan mutane da aka fallasa. Misali, an gano wani gungu na cutar kansar jini da ba kasafai ake samun cutar sankara ba a kusa da wurin zubar da shara mai guba a arewa maso gabashin Pennsylvania a shekara ta 2008. 

Jaridar Human & Ecological Risk Assessment Journal ta gudanar da wani bincike da ya mayar da hankali kan lafiyar mutanen da ke zaune kusa da wuraren zubar da shara na [[Ƙananan hukumomin Najeriya|kananan hukumomi]] don ganin ko hakan zai yi illa kamar zama kusa da matsugunan kasa masu hadari. Sun gudanar da bincike na tsawon shekaru a ƙalla bakwai (7) wanda aka gwada musamman don nau'ikan cutar kansa guda 18 don ganin ko mahalartan suna da ƙimar girma fiye da waɗanda ba sa rayuwa a kusa da wuraren shara. Sun gudanar da wannan binciken ne a yammacin Massachusetts a cikin radius mai nisan mil 1 na yankin North Hampton Landfill. 

Mutane suna saduwa da waɗannan gubar da aka binne a ƙasa, a cikin magudanar ruwa, a cikin ruwan ƙasa da ke ba da ruwan sha, ko kuma a cikin ruwan ambaliya, kamar yadda ya faru bayan guguwar Katrina. Wasu guba, irin su mercury, suna dawwama a cikin muhalli kuma suna taruwa. Sakamakon tarin tarin mercury a cikin ruwa mai dadi da na ruwa, kifayen kifaye sune muhimmin tushen mercury a cikin abincin mutum da na dabba. <ref name="environment.nationalgeographic.com">"Toxic Waste." National Geographic. National Geographic, 2010. Web. 26 Apr 2010. http://environment.nationalgeographic.com/environment/global-warming/toxic-waste-overview.html.</ref> Sharar gida mai guba." National Geographic. National Geographic, 2010. Yanar Gizo. Afrilu 26, shekarata 2010.

== Gudanarwa da zubarwa ==
Daya daga cikin manyan matsalolin da kayan yau da kullun masu guba shine yadda ake zubar da shi yadda ya kamata. Kafin zartar da dokokin muhalli na zamani (a cikin Amurka, wannan ya kasance a cikin shekarar 1970s), ya kasance doka don zubar da irin wannan sharar gida cikin rafuka, koguna da tekuna, ko binne shi a ƙarƙashin ƙasa a cikin [[Wajen zubar da shara|wuraren share ƙasa]] . Dokar Ruwa mai Tsabta ta Amurka, wacce aka kafa a 1972, da RCRA, da aka kafa a 1976, sun ƙirƙiri shirye-shirye na ƙasa baki ɗaya don daidaitawa da zubar da sharar gida masu haɗari.  

Masana'antar noma tana amfani da fiye da ton 800,000 na maganin kashe kwari a duk duniya a duk shekara wanda ke gurɓata ƙasa, kuma daga ƙarshe ya shiga cikin ruwan ƙasa, wanda zai iya gurɓata ruwan sha. Teku kuma na iya gurɓata daga guguwar ruwa na waɗannan sinadarai kuma. Sharar gida mai guba a cikin nau'in man fetur na iya ko dai ya kwarara cikin tekuna daga ruwan bututu ko manyan jiragen ruwa,DA wasu abubuwan makamantan Hakan,  amma kuma yana iya shiga cikin tekun daga 'yan kasa na yau da kullum suna zubar da man mota a cikin magudanar ruwan sama. Zubarwa shine sanya sharar gida ko a cikin ƙasa. Yawanci ana tsara wuraren zubar da shara don ɗaukar sharar har abada da kuma hana fitar da gurɓatattun abubuwa masu cutarwa ga muhalli.{{Ana bukatan hujja|date=August 2017}}

Mafi yawan al'adar zubar da shara mai haɗari shine sanyawa a cikin sashin jujjuya ƙasa kamar wurin zubar da ƙasa, tarkacen ƙasa, tari, sashin kula da ƙasa, ko rijiyar allura. Zubar da ƙasa yana ƙarƙashin buƙatu ƙarƙashin Shirin Ƙuntataccen zubar da ƙasa na EPA.  Ana sarrafa rijiyoyin allura a ƙarƙashin shirin Kula da allurar ƙarƙashin ƙasa na tarayya. 

Ana iya lalata dattin halitta ta hanyar ƙonewa a yanayin zafi mai zafi.  Koyaya, idan sharar ta ƙunshi ƙarfe mai nauyi ko isotopes na rediyoaktif, dole ne a ware waɗannan kuma a adana su, saboda ba za a iya lalata su ba.  Hanyar ajiya za ta nemi hana abubuwan da ke cikin sharar gida mai guba, mai yiyuwa ta hanyar ajiya a cikin kwantena da aka rufe, haɗawa a cikin tsayayyen matsakaici kamar gilashi ko cakuda siminti, ko binne a ƙarƙashin hular yumɓu mai yuwuwa. Masu jigilar sharar gida da wuraren sharar gida na iya cajin kudade; saboda haka, ana iya amfani da hanyoyin da ba daidai ba na zubarwa don guje wa biyan waɗannan kudade. Inda aka tsara yadda ake tafiyar da sharar guba, zubar da sharar mai guba ba daidai ba na iya zama tarar tara <ref name="environment.nationalgeographic.com"/> ko kuma zaman gidan yari. Wuraren binne ga sharar gida mai guba da sauran gurɓataccen ƙasa mai launin ruwan kasa ana iya amfani da su azaman kore ko sake haɓakawa don amfanin kasuwanci ko masana'antu dama Ma'adanai.

=== Tarihin ka'idojin sharar guba na Amurka ===
RCRA tana mulkin tsara, sufuri, jiyya, ajiya, da zubar da sharar gida mai haɗari.  Dokar Kula da Abubuwa masu guba (TSCA), wacce kuma aka kafa a cikin shekarata 1976, ta ba da izini ga EPA don tattara bayanai kan duk sabbin abubuwa masu sinadarai da ake da su, da kuma sarrafa duk wani abu da aka ƙaddara don haifar da haɗari mara ma'ana ga lafiyar jama'a ko muhalli.   Dokar Superfund, wacce aka zartar a cikin shekarata 1980, ta ƙirƙiri shirin tsaftacewa don wuraren sharar da aka yi watsi da su ko marasa sarrafa su. 

An daɗe ana gwabzawa tsakanin al'ummomi da masana muhalli tare da gwamnatoci da kamfanoni game da tsantsa da kuma yadda aka rubuta ƙa'idodi da dokoki da kuma aiwatar da su. Yaƙin ya fara ne a Arewacin Carolina a ƙarshen lokacin rani na shekarata 1979, yayin da ake aiwatar da ka'idodin TSCA na EPA. A Arewacin Carolina, da gangan PCB - gurɓataccen mai an diga akan manyan titunan karkarar Piedmont, wanda ya haifar da mafi girma na PCB a tarihin Amurka da rikicin lafiyar jama'a wanda zai haifar da sakamako ga tsararraki masu zuwa.  An tattara kayan gurɓataccen abu na PCB kuma an binne shi a cikin wani yanki na Warren County, amma 'yan adawar 'yan ƙasa, ciki har da manyan zanga-zangar jama'a, sun fallasa haɗarin sharar gida mai guba, rashin kuskuren wuraren da ake amfani da su a lokacin amfani da su, da kuma dokokin EPA da ke ba da izinin gina wuraren da aka gina. a gefe, amma a siyasance m shafukan.

Jama'ar gundumar Warren sun yi iƙirarin cewa ƙa'idodin zubar da shara mai guba sun dogara ne akan ainihin zato cewa busasshen kabari na EPA na ra'ayi zai ƙunshi sharar mai guba. Wannan zato ya sanar da wurin wuraren zubar da shara mai guba da kuma watsi da ƙa'idodin da aka haɗa a cikin ''Rijistar Tarayya'' ta EPA. Alal misali, a cikin shekarata 1978, tushen babban sharar gida mai guba ba zai iya zama kusa da ƙafa biyar daga ruwan karkashin kasa ba, amma wannan tsari da sauran za a iya yafe. Haɓaka ƙa'idar game da nisa tsakanin tushe na shara mai guba da ruwan ƙasa ya ba da damar tushe ya zama ƙafa ɗaya kawai a saman ruwan ƙasa idan mai / mai gudanar da ginin zai iya nunawa ma'aikacin yankin EPA cewa tsarin tattara leachat zai iya. a shigar da kuma cewa ba za a sami haɗin ruwa tsakanin tushe na ƙasƙanci da ruwan ƙasa ba. 'Yan kasar sun yi zargin cewa watsi da ka'idojin wurin zama wata hanya ce ta nuna wariya da ke taimakawa wajen sauya sheka daga kimiyya zuwa la'akari da siyasa game da yanke shawara da kuma cewa a Kudancin wannan yana nufin nuna wariya ga wuraren kula da sharar gida masu haɗari a cikin talakawa baƙar fata da sauran tsirarun al'ummomin. Sun kuma bayar da hujjar cewa yarjejeniya ta kimiyya ita ce ba za a iya tabbatar da kamewa ta dindindin ba. Yayin da aka ci gaba da jure harabar wurin ajiyar PCB a gundumar Warren kuma bincike ya nuna cewa EPA busasshen busasshen kabari ya gaza, EPA ta bayyana a cikin ''Rijistar ta Tarayya'' cewa duk abubuwan da ke cikin ƙasa za su yoyo a ƙarshe kuma yakamata a yi amfani da su azaman ma'auni kawai.

Shekaru da yawa na bincike da ƙwaƙƙwaran ilimin gazawar Warren County PCB mai cike da ƙasa ya sa 'yan ƙasar Warren County su kammala cewa ƙirar busasshen kabari na EPA da ƙa'idodin da ke tafiyar da zubar da shara mai guba da haɗari ba su dogara ne akan ingantaccen kimiyya da isasshiyar fasaha ba. Jama'ar Warren County sun kuma yanke shawarar cewa ''Dokar Kula da Sharar gida ta shekarar 1981'' ta Arewacin Carolina ba a yarda da ita a kimiyance da tsarin mulki ba saboda ta ba da izinin sanya wuraren sharar gida mai guba, masu haɗari da [[makaman nukiliya]] kafin sauraron jama'a, ta ba da izini ga ikon yanki kan wurin wuraren, kuma ta ba da izinin yin amfani da kayan aikin. tilastawa idan an buƙace ta. 

Bayan zanga-zangar Warren County, 1984 Babban Haɗaɗɗiyar Tarayya da Ƙaƙƙarfan gyare-gyare ga Dokar Kare Albarkatu da Farfaɗowa ta mayar da hankali kan rage sharar gida da kawar da zubar da sharar ƙasa da kuma matakin gyara don fitar da abubuwa masu haɗari. Sauran matakan da aka haɗa a cikin gyare-gyaren a shekarata 1984 sun haɗa da ƙarin ikon tilasta wa EPA, ƙarin ƙa'idodin sarrafa shara masu haɗari, da cikakken shirin tankin ajiyar ƙasa. 

Zubar da shara mai guba na ci gaba da zama tushen rikici a Amurka Saboda hatsarorin da ke tattare da sarrafa shara da zubar da guba, al'ummomi sukan ki amincewa da wurin zubar da shara mai guba da sauran wuraren sarrafa shara; duk da haka, tantance inda da kuma yadda za a zubar da sharar wani bangare ne na tattalin arziki da muhalli. 

Batun kula da sharar guba ya zama matsala a duniya yayin da cinikayyar kasa da kasa ta taso daga karuwar abubuwan guba da ake samarwa tare da mika su zuwa kasashen da ba su ci gaba ba.  A cikin 1995, Hukumar Majalisar Dinkin Duniya kan Kare Hakkokin Dan Adam ta fara lura da yadda ake zubar da barasa ba bisa ka'ida ba kuma ta ba da Wakilin Musamman don yin nazari game da batun 'yancin ɗan adam game da wannan batu (Hukumar a cikin shekarun 1995/81). A cikin watan Satumban shekarata 2011, Majalisar Kare Haƙƙin Dan Adam ta yanke shawarar ƙarfafa wa'adin na haɗa dukkan tsarin rayuwa na kayayyaki masu haɗari tun daga masana'anta zuwa makoma ta ƙarshe (aka jariri zuwa kabari ), sabanin motsi kawai da zubar da sharar gida. An canza taken mai ba da rahoto na musamman zuwa "Mai rahoto na musamman kan abubuwan da ke tattare da haƙƙin ɗan adam na kula da ingantaccen muhalli da zubar da abubuwa masu haɗari da sharar gida." (Human Rights Council 18/11). Hukumar Kare Hakkokin Dan Adam ta kara tsawaita wa'adin aikinta tun daga watan Satumbar 2012 saboda sakamakon illolin da ke tattare da hatsarin da ke faruwa ga mutanen da ke ba da shawarar kyawawan dabi'u game da tsarawa, gudanarwa, sarrafawa, rarrabawa da zubar da abubuwa masu haɗari da masu guba don haɗawa da su. batun kare kare hakkin dan Adam na muhalli. 

=== Taswirar datti mai guba a cikin Amurka ===
TOXMAP tsarin bayanan yanki ne (GIS) daga Sashen Sabis na Sabis na Musamman  na Cibiyar Nazarin Magunguna ta Amurka (NLM) wacce ta yi amfani da taswirar Amurka don taimakawa masu amfani su gano bayanan gani daga Hukumar Kare Muhalli ta Amurka. 's (EPA) Superfund da Shirye-shiryen Sakin Kayan Kayan Kayan Kwai . An samo bayanan sinadarai da lafiyar muhalli daga NLM's Toxicology Data Network (TOXNET)  da PubMed, kuma daga wasu tushe masu iko. Gwamnatin Trump ta cire bayanan daga intanet a cikin Disamba shekarata 2019. 

== Duba wasu abubuwan ==

* Jerin rukunin yanar gizo na Superfund a cikin Amurka
* Gurbacewa
* Sharar rediyo
* Gyaran muhalli
* Agent Orange
* Red laka, wani caustic ta hanyar samar da alumina
* Wariyar launin fata ta muhalli
* zubar da muhalli
* Mulkin mallaka mai guba

== Hanyoyin haɗi na waje ==

== Manazarta  ==

* [http://www.atsdr.cdc.gov/cercla/05list.html Bayani kan sharar gida mai guba daga CDC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060214181250/http://www.atsdr.cdc.gov/cercla/05list.html |date=2006-02-14 }}
* [http://toxmap.nlm.nih.gov/ TOXMAP: Maps e-maps na Kiwon Lafiyar Muhalli daga Laburaren Magunguna na Amurka] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191215050104/https://toxmap.nlm.nih.gov/ |date=2019-12-15 }}
* [http://www.gconciencia.com/24051 Sharar gida mai guba Dokokin Argentina] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220117011953/http://www.gconciencia.com/24051/ |date=2022-01-17 }}
[[Category:Shara]]
[[Category:Gida]]
[[Category:Muhalli]]
[[Category:Shafuka masu fassarorin da ba'a duba ba]]