Abusua

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
Abusua

Abusua shine suna a cikin al'adar Akan ga gungun mutanen da ke da nasaba da mahaifa guda ɗaya waɗanda manyan tsofaffin mata bakwai (allololi) ke gudanarwa.[1] Ana ganin layin Abusua ana bi ta jinin uwa (mogya) ne. Akwai Abusuwa da yawa waɗanda suka zarce ƙungiyoyin ƙabilu daban-daban a wajen tsoffin bakwai ɗin. Mutanen Abusua guda ɗaya suna raba kakanni ɗaya a wani wuri a cikin zuriyarsu, wanda zai iya komawa zuwa shekaru dubbai.[1] Haramun ne ka auri wani dan Abusu daya. Abusua daban-daban sune Agona (aku), Aduana (kare), Asenie (jemage), Oyoko (falcon/hawk), Asakyiri (ungulu), Asona (hanka), da Bretuo (damisa), da Ekuona. (bijimi).

Irin Abusua[gyara sashe | gyara masomin]

Agona ko Anona[gyara sashe | gyara masomin]

Mutanen Agona sun fi yawa a Denkyira don haka a Asante, Nkawie. Alamar Agona ita ce aku. Idan mutum daga Agona ko Anona ya gaishe shi, sai a ba da amsa ta kasance "Yaa ako nana". Wasu garuruwan Agona sune Tafo, Bodwesango, Fumesua, Edwumako Techiman, Dunkwa, Asienimpon, Trede Ahwaa, Akyem Apedwa.

Aduana[gyara sashe | gyara masomin]

Aduana yayi imani cewa a lokacin halitta, kakanninsu sun sauko daga sama akan sarkar zinare. Wasu kuma suna ganin cewa asalinsu sun fito ne daga Asumanya kuma kare ne ya jagorance su da harshen wuta a bakinsa da kuma zinare a kumatunsa. Sun zarce zuwa Dormaa inda suka yi imanin cewa har yanzu wutar tana ci. Wasu kuma na ganin cewa daga Asumanya wani sashe na Aduana ya nufi Akwamu. Wasu daga cikin manyan garuruwan Aduana sune Dormaa da mafi yawan mutanen Bono, Akwamu da Twifo Heman. In Asante principal towns for the Aduana are Kumawu, Asumanya, Kwaman, Boaman, Agogo, Banso, Obo-Kwahu, Apromaase, Akyem Apapam, Tikurom, Kaase, Apagya, Bompata, Kwaso, Akyease, Manso Agroyesum, Manso-Mmem, Manso -Abodom, Gomoa Ohua and Nyinahen. Alamar Aduana ita ce Zaki da Kare.

Asenie[gyara sashe | gyara masomin]

Alamar Asenie ita ce jemage kuma manyan garuruwanta su ne Kumasi Amakom da Dompoase. Idan wani daga Asenie ya gaishe shi, sai a ba da amsa da cewa “Yaa adu nana”. Sauran garuruwan Asenie sun hada da Antoa, Agona, Nkoranza, Wenchi, Atwoma, Kofiase, Abira, Baman, Denyase da Boanim. A cikin Adansi Dompoase, membobin dangin Asenie sune sarakunan ƙasar kuma shugabanninsu suna da ƙwarewar jagoranci na musamman waɗanda manyan kakanninsu suka ba su.

Asakyiri[gyara sashe | gyara masomin]

Asakyiri ya ce su ne farkon wanda Allah ya halicce su. Ana samun su a yankin Adanse kuma manyan garuruwan su sune Akorokyere (Akrokere), Asakyiri Amansie, Ayaase, Obogu Nkwanta da Asokore. Idan mutumin Asakyiri ya gaishe shi, sai a ba da amsa "Yaa Ofori nana". Sauran garuruwan Asakyiri sune Abofuo, Aduanede, Abrenkese, da Apeadu. Alamar su ita ce ungulu da gaggafa. Su ne dangi mafi tsufa amma mafi ƙanƙanta a masarautar Akan.

Asona[gyara sashe | gyara masomin]

Alamar Asona ita ce hankaka ko boar daji. An ce mafi yawan mutane gabaɗaya, na cikin Asona ne fiye da kowane irin zalunci. Manyan garuruwan su ne Adansi Akrofuom, Kyebi, Eweso da Offinso. Idan dan kungiyar Asona ya gaishe shi, sai a mayar da martanin "Yaa Ofori nana". Sauran garuruwan Asona sun hada da Akyem Begoro, Akyem Asiakwa, New Juaben, Akyem Wenchi, Kukurantumi, Akyem Tafo, Akuapem-Akropong, Akuapem Amanokrom, Akyem Kwarbeng, Ejura, Feyiase, Manso-Nkwanta, Bonwire, Tra Atwima-Agogo, , Beposo, Toase, and Odumase Ahanta Ntaakrom, Gomoa Asin The head of all Asona towns is Adansi Akrofuom.

Bretuo[gyara sashe | gyara masomin]

Ana samun Bretuo musamman a cikin Adansi Ayaase, Mampong, Kwahu, Adankanya, Amprofi Tanoso (Tanoso - kusa da Akumadan) Amoafo, Asiwa, da Afigyaase/Effiduase. Alamarta ita ce damisa. Ya kamata a lura cewa kwamandan sojojin Asante a kan Denkyira shine Mamponhene kuma a baya, gabaɗaya, al'amuran da suka shafi yaki a Asante shine yankin Mamponhene. Lokacin da wani daga Bretuo ya gaishe shi, amsa ya kamata ya zama "Yaa etwie nana". Garuruwan Bretuo sune Jamase, Apaa, Domeabra, Agogo-Hwidiem, Adankranya, Suhum-Kwahyia, Asiwa (babban birnin gundumar Bosome Freho) da Abuotem, Ofoase, Brodekwano, Bosomtwe Beposo.

Ekuona[gyara sashe | gyara masomin]

Ba a samun Ekuona da yawa a cikin Asante. An fi samun su a cikin Fante amma a Asante, manyan garuruwan su sune Adanse Fomena da Asokore. Alamar Ekuona ita ce bauna. Idan an gaisa sai a ba da amsa ta zama “Yaa Doku nana”. Sauran garuruwan dangin sune Banko, Mprim, Kona, Asokore-Mampon, Berekum, Kokofu-Abuoso, Adumasa, Heman, Abenkyem, Cape Coast, Jukwaa, da Duayaw-Nkwanta.

Oyoko[gyara sashe | gyara masomin]

Falcon ita ce alamar Oyoko. Haka kuma dangin da Asantehene na yanzu ya fito. Manyan garuruwanta su ne Kokofu, Kumasi, Dwaben da Nsuta. Idan an gaisa sai a ba da amsa a ce “Yaa Obiri nana”. Sauran garuruwan su ne Bekwae, Mamponten, Bogyae, Dadieso, Obogu, Asaaman Adubiase, Pampaso, Kontanase, Kenyase, da Ntonso. A wani yanki na yammacin kasar, alamar kabilar Oyoko ita ce bera. Wasu mutane suna kiransa 'Ekusi ebusua' saboda haka 'yan wannan dangi su ake kira "Ekusifo" a wani yanki na yammacin yankin.

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]

  • Asante, Molefi, African Intellectual Heritage, 1996
  • Gyekye, Kwame, An essay on African philosophical thought: the Akan conceptual scheme, 1995

Littattafai[gyara sashe | gyara masomin]

  1. 1.0 1.1 Changing Funeral Celebrations in Asanteman. books.google.com.