Masarautun Hausa
Masarautar Hausa, wadda aka fi sani da Masarautar Hausa ko ƙasar Hausa, [1] tarin jahohi ne da Hausawa suka fara, a tsakanin kogin Neja da tafkin Chadi (arewacin Najeriya a yau). Ƙasar Hausa tana tsakanin Masarautun Sudan ta Yamma na tsohuwar Ghana, Mali da Songhai da kuma Masarautar Kanem-Bornu ta Gabashin Sudan. Ƙasar Hausa ta kasance yankin siyasa da al’adu a cikin ƙarni na farko na AZ, sakamakon faɗaɗa yamma da al’ummar Hausawa suka yi. Sun iso kasar Hausa ne a lokacin da kasa ke juyawa daga daji zuwa savanna. Sun fara noman hatsi, wanda ya kai ga yawan manoma. Suna da harshe ɗaya, dokoki da al'adu. Hausawa sun shahara wajen kamun kifi, farauta, noma, haƙar gishiri, da maƙera.
A karni na 14, Kano ta zama jiha mafi karfin birni. Kano ita ce cibiyar kasuwancin da ke ƙetare sahara ta fannin gishiri, tufa, fata, da hatsi. Tarihin baka na Hausa ya fito a cikin tatsuniyar Bayajidda, inda ta bayyana irin abubuwan da jarumin Bagadaza ya yi, Bayajidda har ya kai ga kashe maciji a rijiyar Daura da kuma aure da sarauniyar garin Magajiya Daurama. A cewar almara, jarumin ya haifi yaro tare da sarauniya, Bawo, da wani yaro tare da kuyangar sarauniya, Karbagari.
Duk da cewa jihohin Hausa 7 suna da nasaba da harshe da al’adu iri daya, amma jahohin sun kasance suna da gaggarumin hamayya da juna inda kowace jiha ke neman fifiko a kan sauran. Suna ci gaba da yakar juna, kuma sau da yawa suna hada kai da maharan don cutar da jihohin 'yan uwansu, tare da kawo cikas ga karfin hadin gwiwarsu[2].
Tatsuniyoyi[gyara sashe | gyara masomin]
A cewar almara na Bayajidda, ‘ya’ya da jikokin Bayajidda ne suka kafa kasar Hausa, wani basarake wanda asalinsa ya sha bamban a al’adance, amma a hukumance ya bayyana shi a matsayin mutumin da ya auri Daurama, Kabaran Daura na karshe, kuma ya sanar da kawo karshen. sarakunan matafiya da suka yi mulkin Hausawa a da. Bisa labarin da ya fi shahara a cikin labarin, labarin kasar Hausa ya fara ne da wani basarake daga Bagadaza mai suna "Abu Yazid". Da ya isa Daura, sai ya je gidan wata tsohuwa, ya ce ta ba shi ruwa, amma ta gaya masa halin da kasar ke ciki, yadda wata rijiya daya tilo a Daura, mai suna Kusugu, wani maciji mai suna Sarki ke zaune. wanda ya baiwa ‘yan kasar Daura damar diban ruwa a ranar Juma’a kawai. Tun da “Sarki” ita ce kalmar Hausa ta “Sarki”, wannan na iya zama misalta mutum mai iko. Bayajidda ya kashe Sarki, saboda abin da ya aikata sai sarauniya ta aure shi saboda bajintarsa. Bayan aurensa da sarauniya mutane suka fara kiransa Bayajidda ma'ana "bai gane (harshen) ba".
Hausa Bakwai
Masarautar Hausa ta fara ne a matsayin jahohi bakwai da aka kafa bisa al’adar Bayajidda ta ‘ya’yan Bawo shida da shi kansa dan jaruma kuma Magajiya Daurama baya ga dan jaruma Biram ko Ibrahim da suka yi aure tun farko. Jihohin sun hada da masarautu da masu jin harshen Hausa ke zaune:
- Daura
- Kano
- Katsina
- Zaria (Zazzau/Zegzeg)
- Gobir
- Rano
- Hadejia (Biram)
Tun farkon tarihin kasar Hausa, jahohi bakwai na kasar Hausa sun rarraba ayyukan noma da ayyukan yi daidai da wurin da suke da albarkatun kasa. Kano da Rano an san su da "Shugabannin Indigo." Auduga ya yi girma sosai a cikin manyan filayen wadannan jahohin, kuma sun zama farkon masu sana'ar tufa da saƙa da mutuwa kafin su tura shi cikin ayari zuwa sauran jahohin da ke cikin ƙasar Hausa da kuma yankuna masu nisa. Biram ita ce asalin kujerar gwamnati, yayin da Zaria ta ba da aikin yi kuma ana kiranta da "Shugaban Bayi." Katsina da Daura su ne “Shugabannin Kasuwa”, yayin da yankinsu ya sanya su kai tsaye zuwa ga ayarin da ke tahowa da sahara daga Arewa. Gobir, wanda yake a yamma, shi ne "Babban Yaki" kuma shi ne ke da alhakin kare daular daga Masarautar Ghana da Songhai.
Banza Bakwai
Bisa ga almara na Bayajidda, an kafa jihohin Banza Bakwai ne ta 'ya'yan Karbagari ("Mai-karuwar Gari"), ɗan Bayajidda da kuyanga, Bagwariya. Ana kiran su Banza Bakwai, ma'ana "bastard/bogu bakwai", saboda matsayin kakanninsu na bawa.
- Zamfara (jahar da Hausawa ke zaune)
- Kebbi (jihar da masu jin harshen Hausa suke zaune)
- Yauri (wanda ake kira Yawuri)
- Gwari (wanda ake kira Gwariland)
- Kwararafa (jihar Jukun)
- Nupe (jihar mutanen Nupe)
Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]
Kafuwa
Yaqubi ne ya fara ambata daular Hausa a karni na 9[abubuwan da ake bukata] kuma sun kasance cibiyoyin kasuwanci na karni na 15 da suke fafatawa da Kanem-Bornu da daular Mali.[3] Abubuwan da aka fi fitar dasu na farko sune bayi, fata, zinari, yadi, gishiri, goro, fatun dabbobi, da henna. A lokuta daban-daban a cikin tarihinsu, Hausawa sun yi nasarar kafa tsarin kula da jahohinsu, amma irin wannan haɗin kai ya kasance a takaice. A karni na 11 yakokin da Gijimasu na Kano ya kaddamar ya kai ga haifuwar kasar Hausa ta farko a dunkule, duk da cewa bai dade ba. A zamanin Sarki Yaji na daya (1349-1385) an fara shigar da Musulunci Kano. Da yawa daga cikin 'yan kasuwa da malaman addini musulmi sun zo daga Mali, daga yankin Volta, daga baya kuma daga Songhay. Sarki Yaji ya nada wani Qadi da Imam a matsayin wani bangare na gwamnatin jihar. Muhammad Rumfa (1463-99) ya gina masallatai da madrassa. Ya kuma umurci Muhammad al-Maghili da ya rubuta taswirar yadda ake gudanar da mulkin musulmi. An kawo wasu malamai da yawa daga Masar, Tunis, da Maroko. Wannan ya mayar da Kano cibiyar karatun musulmi. Musulunta ya sauƙaƙa faɗaɗa kasuwanci kuma ya kasance ginshiƙi na faɗaɗa hanyar sadarwa. Malamai sun ba da goyon baya na shari'a, lamuni, ayyuka masu aminci, gabatarwa da sauran ayyuka masu yawa. A karshen karni na goma sha biyar, wani malami Muhammad al-Korau ya karbe iko da Katsina yana ayyana kansa a matsayin sarki. Daga nan aka kawo Malamai daga Arewacin Afrika da Masar suka zauna a Katsina. An samu ajin malamai a karkashin kulawar sarki. Sarakunan Hausawa sun yi azumin watan Ramadan, sun gina masallatai, sun tsayar da salloli biyar na farilla, da bayar da zakka ga talakawa. Ibrahim Maje (1549 – 66) ya kasance mai kawo sauyi a Musulunci kuma ya kafa dokar aure ta Musulunci a Katsina. Gabaɗaya ƙasar Hausa ta kasance cikin rarrabuwar kawuna tsakanin manyan biranen musulmi na duniya da kuma al'ummomin karkara. A cikin wannan lokaci, Leo Africanus a takaice ya ambata a cikin littafinsa Descrittione dell’Africa bayanin yanayin siyasa da tattalin arzikin kasar Hausa a wancan lokacin duk da cewa ba a san ko da gaske ya ziyarce ta ba; Ga dukkan alamu kasar Hausa ta kasance kasar da aka fi sani da suna Songhai kamar yadda a bayaninsa na Zamfara ya ce "Askiya ne suka yanka sarkinsu kuma su kansu suka yi tagumi" haka ma sauran yankunan suke fada.
Faduwa
Duk da ci gaban da aka samu akai-akai tun daga karni na 15 zuwa karni na 18, jihohin sun kasance masu saurin kamuwa da yaki a cikin gida da waje. A karni na 18, sun gaji ta fuskar tattalin arziki da siyasa. Yunwa ta zama ruwan dare gama gari a wannan lokaci kuma Sarakunan sun shiga haraji mai yawa don samun kudaden yakinsu. Duk da cewa galibin mazaunanta Musulmai ne, amma a karni na 19, gamayyar jaruman Fulani da manoman Hausawa sun ci su da yaki, suna masu nuni da rashin adalci da zamantakewa. A shekara ta 1808 daga karshe Usuman dan Fodio ya mamaye jihohin Hausa, aka shigar da su cikin Halifancin Hausa-Fulani Sokoto.[4]