Mutanen Krobo

Mutanen Krobo
	;
Yankuna masu yawan jama'a
	Ghana

Mutanen Krobo kabila ce a Ghana. An tattara su a matsayin wani ɓangare na ƙungiyar kabilanci ta Ga-Adangbe kuma su ne rukuni mafi girma na kabilun Dangme bakwai na Kudu maso Gabashin Ghana. Krobo mutane ne manoma da suka mamaye Accra Plains, Akuapem Mountains da Afram Basin.^[1]

Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]

Krobos (lafazi : krorbors) wasu ƴan zaɓaɓɓun mutane ne daga yankin Gabashin Ghana. An raba su zuwa Manya da Yilo. Ainihin kwanan watan da Krobos suka raba kansu zuwa Yilo da Manya ya kasance asiri. A shekarun baya Manya Krobo da gwamnatin Ghana ta kira Eastern Krobo, yayin da Yilo Krobo ake kira Western Krobo. Daga wannan ranar zuwa yau, an gudanar da Krobo a matsayin jihohi biyu daban-daban, wanda aka sanya wa suna a yau a matsayin Manya da Yilo Krobo.

Wuraren gargajiya na Krobo guda biyu an san su da asali da "Nɔwe" wato Mănya, ma'ana "gidan su", da Nyέwe (Yilɔ). Sunan Manya ya fito ne daga kalmar "Maonya", a zahiri ma'ana "kare bakinka". Wannan yana tafiya tare da kalmar "nɔ bi nya me tee" - a zahiri yana nufin "ba ya buƙatar yin magana game da duk abin da ya gani". Yilo kuwa, ya fito ne daga furcin “wa yilɔ”, ma’ana “ba mu ci wannan ba”. Wasu al'adun baka sun nuna cewa, lokacin da Yilo ya dawo daga Krobo Denkyera, sun rasa yawancin al'adun Krobo na asali; a sakamakon haka, an ɗauke su ta hanyar jerin ayyukan al'adu don samun karɓuwa a cikin al'umma. Wannan tsari ya ƙunshi daidaitawa don abincin da Krobos ya haramta. Yilo ya ci gaba da tabbatar da karbuwar abinci iri-iri da suka koya yayin da suke tare da Akan. Krobo mazaunin ya fara kiran su da kalmar wulakanci "Wa yilɔ", ma'ana "mun ce muku ba ma cin wannan".

Akwai wasu shaidun da ke nuni da cewa Krobos da sauran kungiyoyin Dangme sun fito ne daga arewa maso gabashin Afirka, musamman tsohuwar Masar da yankunan da ke kewaye da a yanzu ake kira Gabas ta Tsakiya. Krobos, kamar sauran ƙungiyoyin ƙaura daga arewa-maso-gabashin Afirka, sun kasance waɗanda ke fama da jerin hare-hare a Masar daga 600 BC zuwa karni na 14 AD wanda ya haifar da ƙaura daidai a kowane mamaya (2,3,4). An tura kakanninmu zuwa yankin Chadi na kasar Sudan kuma suna daya daga cikin kungiyoyin da suka koma bakin kogin Nijar da ke yammacin Sudan inda suke cikin dauloli da suka bunkasa da kuma rugujewa, na baya-bayan nan shi ne daular Songhai da ta kafa daular Songhai. ya fadi a karshen karni na 16 (1591)(4,5). Hijira a ƙarshen daular Songhai ta dawo da su yankin tafkin Chadi. Daga nan suka wuce kudu zuwa Nijar sannan suka ratsa yammacin Najeriya zuwa Sameh tsakanin Najeriya ta yanzu da Benin (Dahomeh), inda suka yi tasha a Widah (Ouidah) da Huatsi, inda suka ci gaba da tafiya tare da sauran kungiyoyin Dangme. Yayin da suke wucewa ta wadannan wurare, sun bar baya tare da daukar dabi'un al'adu na yankunan da suka yi zamansu kuma suka wuce. Krobos suna ɗaukar ƙungiyoyin Ewe na Dahomeh da Togo a matsayin abokai don haka suna kiran Ewes "Wa Huέhi", wanda ya lalatar zuwa "Ohuέli", ma'anar adabi na "abokanmu". Dole ne su ci gaba da tafiya, kuma a lokacin da suka tashi daga abokansu na Ewe ya bayyana akwai tashin hankali kuma suka kira wurin tashi Lorlorvor, ma'ana "ƙauna ta ƙare".^[2] Sun tsallaka kogin Volta ne kawai suka samu kansu a kewaye da mutanen Guans da Akan ta kowane bangare, don haka suke kiran mutanen Akan Ohieli, ma'ana mutane da yawa. Tsoron wannan sabon rukuni ya sa su haura wani katon dutsen da ke kan fili kusa da kogin Volta, wanda ake kira dutsen Krobo har zuwa yau. Sun isa Ghana ta yau a farkon karni na 17.

Krobos sune suka fi yawa a cikin mutanen Ga-Adangme. Suna cikin tsaunukan da ke kusa da gabar teku kuma su ne kabila ta hudu mafi girma a kasar. A cikin karni na 19 sun kasance ɗaya daga cikin ƙananan jihohin Gold Coast a cikin matakai masu tasowa na ci gaban siyasa da al'adu. Bayan tsakiyar karni na 19 sun kasance a fannin tattalin arziki da siyasa sun kasance daya daga cikin muhimman kungiyoyi a kasar saboda rawar da suke takawa wajen kasuwanci na samar da amfanin gona da ake fitarwa zuwa kasashen ketare da kuma yin kwalliya.

Tafiya zuwa Dutsen Krobo[gyara sashe | gyara masomin]

Mutanen Dangme sun yi tafiya ne a matsayin rukuni, kuma sai da suka isa Ghana suka rabu zuwa rukuni bakwai na Dangme da aka sani a yau. Wurin da suka rabu an sake masa suna "Lɔlɔvɔ", kalmar Ewe da ke nufin "Ƙauna ta ƙare (ƙarewa)". Har yanzu wurin yana nan kuma ana kiransa da Filin Tagologo.

Kungiyoyin Dangme guda bakwai sune: Krobo, Ada, Prampram, Shai, Ningo, Osu-Doku, da Kpone. Mutanen Osudoku sun hau dutsen Osudoku, mutanen Ada sun tafi gabar tekun gabas, mutanen Shai, Prampram da Kpone sun yi tafiya cikin kasa. Mutanen Ningo kuma sun yi tafiya kudu zuwa bakin teku. Bayan rabuwar, mutanen Krobo suka matsa zuwa yamma har sai da suka ga wani dutse mai tsayin ƙafafu 1,108 tare da kwazazzabo (kwari) ya raba shi gida biyu marasa daidaito. Jama'a sun yi imanin cewa wannan wuri ne mai kyau don zama, domin hawan dutsen zai yi wuya, ma'ana zai kasance wurin zaman lafiya da kuma tunkude hare-hare daga kabilu da makiya. Manyan mafarauta biyu - Aklo Muase (Aklo Natebi) da Madja - firistoci ne suka aike su don tabbatar da dacewar dutsen don zama.

Rahoton da ya dawo ya tabbatar da cewa lallai wannan wuri ne mai kyau don zama kuma daga baya dutsen ya zama sananne da sunan "Klo yo" (Tundun Krobo). A hakikanin gaskiya sunan "Krobo" ya fito ne daga asalin Akan kuma ya samo asali ne daga kalmar "Kro-obo-so-Foɔ", ma'ana "Garin na dutse / mazaunan dutse".

Rayuwa akan Dutsen Krobo[gyara sashe | gyara masomin]

Dutsen ya zama cibiyar al'adu da al'ada ga mutanen Krobo. Gari ne na gidajen dutse, labarai da yawa da dakuna da yawa - wasu asusun sun ce akwai wasu gidaje masu dakuna 20-30. Hakika, masu wa’azi a ƙasashen waje da suka ziyarci dutsen sun ce gine-ginen bai zama kamar wani abu da suka taɓa gani a Afirka ba. Krobo sun ɓullo da nasu tsarin shayarwa a kan dutsen don tallafawa karuwar yawan jama'ar su. Lokacin da yawan jama'a ya karu bayan dutsen, mutanen sun fara ba da lokaci mai yawa a yankunan da ke kewaye. A haƙiƙa, ta hanyar tsarin Krobo Huza na mallakar ƙasa mutanen Krobo sun sami nasarar mallakar filaye masu yawa a cikin yankunan da ke kewaye a cikin abin da Filin yake magana da shi a matsayin "mamaki marar jini". Dutsen Krobo ya ci gaba da zama cibiyar harkokin addini da al'adu har zuwa lokacin da aka kore su.

Soja na Krobo[gyara sashe | gyara masomin]

Daga karni na 17, tsaunin Krobo ya zama wuri na hare-hare da dama daga kabilu da makiya masu mamaye. Duk da haka al'ummar Krobo a ko da yaushe suna iya yakar abokan gaba kuma ta hanyar shigar da makaman roka da bindiga da turawan Ingila suka yi ne aka samu nasarar fatattakar Krobo.^[2]

Korar daga Dutsen Krobo[gyara sashe | gyara masomin]

Dutsen Krobo shine gidan ruhaniya da na zahiri na mutanen Krobo. Shi ne zama na farko da mutanen Krobo suka yi bayan rabuwa da sauran Ƙungiyoyin Dangme a Lɔlɔvɔ. An zabi dutsen ne saboda shi ne mafi kyawun kariya daga yakin da ake yi a lokacin. A gaskiya Krobos ya ci nasara da yawa yaƙe-yaƙe ta hanyar birgima duwatsu kawai - wanda zai hana abokan gaba su fito su kashe da yawa daga cikinsu. Yayin da yawan jama'a ya karu, yawancin Krobos za su yi aiki a gonaki a yankunan da ke kewaye da dutsen. Dutsen, duk da haka, ya ci gaba da kasancewa cibiyar al'adu, inda dukkanin muhimman al'adu suka faru. 'Yan matan da ke gudanar da ibada ta Dipo za su shafe shekaru daya zuwa uku a kan dutsen suna tafiya ta kwastan Dipo.^[3] An haramta wa Djemli (firistoci) barin dutsen dare ɗaya. Bugu da ƙari, yayin da aka binne kakanninsu a gidajen iyali a kan dutse, dutsen ya zama gidan kakanni ba kawai a ruhaniya ba amma a zahiri.

Duk da haka, wannan ya zama matsala ga Gwamnatin mulkin mallaka saboda mutane suna da wuyar sa ido don haka suna da iko daga yankunansu na tsaunuka. Yawancin rahotanni sun dawo cewa keɓe dutsen ya ba da damar yin wasu ƙungiyoyin mayaka da kuma karya dokoki (misali binne gawarku kawai a cikin makabarta) ba tare da wani sakamako ba. Sakamakon haka, gwamnatin mulkin mallaka na kallon dutsen a matsayin dutsen Fetish kuma lokacin da Gwamna Griffiths ya sami damar cire Krobo daga dutsen ya yi haka tare da Dokar Kwastam na 1892. Gwamnan ya baiwa mutanen kwana uku su bar dutsen. Yawancin mutanen Krobo suna zaune a yankunan da ke kewaye a gindin dutsen, suna aiki a gonakinsu, kuma, kamar yadda ake tsammani, ga waɗanda ke ƙarƙashin dutsen da kuma nesa (wasu har ma da 'yan kwanaki). Yana da wuyar tafiya zuwa dutsen, tattara kayan a saukar da su cikin iyakar kwanaki uku. Don haka mutane suna iya ɗaukar abin da za su iya kawai kuma an bar sauran a kan dutsen kuma daga baya aka lalata su. Gwamnatin mulkin mallaka ta tura sojoji sun lalata komai, tun daga gidaje da wuraren ibada zuwa tukwane da ma tsofaffin bishiyoyi. Wannan lokaci ne na bakin ciki ga mutanen Krobo, kuma shi ya sa har wala yau, Manya da Yilo Krobos suke shirya aikin hajji a tsaunin a kowace shekara don tunawa da wannan rana. Wannan aikin hajji yakan auku ne a lokacin bukukuwan Ngmayem da Kloyosikplem.