Masarautar Buganda

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
Masarautar Buganda
Flag of Buganda (en)
Flag of Buganda (en) Fassara

Wuri
Map
 0°20′N 32°25′E / 0.33°N 32.42°E / 0.33; 32.42

Babban birni Kampala
Yawan mutane
Harshen gwamnati Luganda (en) Fassara
Labarin ƙasa
Yawan fili 61,403.2 km²
Altitude (en) Fassara 1,200 m
Bayanan tarihi
Ƙirƙira 1420
Rushewa 1966
Ta biyo baya Q101048575 Fassara
Mutum Muganda
Mutane Baganda
Harshe Luganda
Ƙasa Uganda
Tsohuwar masarautar Uganda

Buganda masarautar Bantu ce a cikin Uganda. Masarautar al'ummar Baganda, Buganda ita ce mafi girma daga cikin masarautun gargajiya a gabashin Afirka a yau, wacce ta ƙunshi yankin Buganda ta Tsakiya, ciki har da Kampala babban birnin Uganda. Baganda miliyan 14 (Muganda guda ɗaya; galibi ana magana da ita kawai ta tushen kalma da sifa, Ganda) shine yanki mafi girma na Uganda, tana wakiltar kusan kashi 26.6% na al'ummar Uganda.[1]

Buganda tana da dogon tarihi mai fa'ida. Haɗe-haɗe a ƙarni na 13 a ƙarƙashin sarki na farko Kato Kintu, wanda ya kafa daular Kintu ta Buganda, Buganda ta girma ta zama ɗaya daga cikin mafi girma da ƙarfi a gabashin Afirka a cikin ƙarni na 18th da 19th.[ana buƙatar hujja]Kafin karni na 12, yankin Buganda na yanzu ta kasance masarauta da aka fi sani wanda ke nufin wurin da ba shi da yawa. A lokacin Scramble for Africa, da kuma bin yunƙurin ci gaba da ƴancin kai ga mulkin mallaka na Biritaniya, Buganda ta zama cibiyar kariyar Uganda a shekarar 1884; sunan Uganda, kalmar Swahili na Buganda, jami'an Burtaniya sun karɓe shi. A karkashin mulkin Birtaniya, yawancin Baganda sun sami matsayi a matsayin masu mulkin mallaka, kuma Buganda ta zama babban mai samar da auduga da coffee.

Bayan da Uganda ta samu ‘yancin kai a shekarar 1962, Firayim Minista na farko na Uganda Milton Obote ya soke masarautar a shekarar 1966 inda ya ayyana Uganda a matsayin jamhuriya. Bayan shekaru da dama na tashin hankali a karkashin Obote da kuma mai mulkin kama-karya Idi Amin, da kuma shekaru da dama na rarrabuwar kawuna tsakanin jam'iyyar National Resistance Movement ta Uganda karkashin Yoweri Museveni, shugaban Uganda tun a shekarar 1986, an maido da mulkin a hukumance a shekara ta 1993. Buganda yanzu masarauta ce ta gargajiya don haka ta mamaye babban aikin biki.

Tun da aka maido da mulkin a shekarar 1993, sarkin Buganda, wanda aka fi sani da Kabaka, shi ne Muwenda Mutebi II. An san shi a matsayin Kabaka na 36 na Buganda. Sarauniyar yanzu, wacce aka fi sani da Nnabagereka ko Kaddulubale ita ce Sarauniya Sylvia Nagginda.

Wuri (location)[gyara sashe | gyara masomin]

Iyakokin Buganda suna da alamar iyakar Tanzaniya a tafkin Victoria (Lake Nnalubaale) a kudu, kogin Nilu (Kogin Kiira) a gabas, tafkin Kyoga a arewa, Ankole zuwa yamma da Kogin Kafu a arewa maso yamma.[2]

Yare[gyara sashe | gyara masomin]

Sarkin Uganda na wani tsawon lokaci

Yaren Luganda ana magana da shi sosai a Uganda kuma shine yare mafi shahara a Uganda tare da Ingilishi. Har ila yau Luganda ana magana da shi a ciki da wajen wasu kasashe na gabashin Afirka, kamar Kenya, Tanzania da Ruwanda. Har ma ana amfani da shi a Sudan ta Kudu, galibi don hada-hadar kasuwanci. Luganda shine yaren gida da aka fi magana a Uganda. Duk da kokarin da gwamnatoci daban-daban suka yi na raunana harshen, ya ci gaba da bunkasa.[1]

A cikin adabi da jawabai na kowa, ana kiran Buganda da central Uganda.[3]

Geography da muhalli[gyara sashe | gyara masomin]

Kauyukan Ganda, wasu lokuta masu girman gidaje arba’in zuwa hamsin, galibi suna kan tsaunuka, inda suka bar tudu da ciyayi masu fadama ba kowa, don amfanin gona ko kiwo. Ƙauyukan Ganda na farko sun kewaye gidan wani sarki ko shugaba, wanda ya samar da filin taro na gamayya ga mutanen ƙauyen. Shugaban ya tattara haraji daga talakawansa, ya ba da kyauta ga Kabaka, wanda shine mai mulkin masarautar, ya rarraba albarkatu a tsakanin talakawansa, kiyaye tsari, da ƙarfafa haɗin kai na zamantakewa ta hanyar basirar yanke shawara. A ƙarshen karni na 19, ƙauyukan Ganda sun zama mafi tarwatsewa yayin da rawar da sarakunan ke takawa ya ragu saboda tashe-tashen hankula na siyasa, ƙauran jama'a, da tawayen jama'a na lokaci-lokaci.

Gundumomi[gyara sashe | gyara masomin]

A halin yanzu an raba Buganda zuwa gundumomi 26 kamar na 2021. Wadannan su ne:

  1. Buikwe
  2. Bukomansimbi
  3. Butambala
  4. Buvuma
  5. Gombe
  6. Kalangala
  7. Kalungu
  8. Kampala
  9. Kasanda
  10. Kayunga
  11. Kiboga
  12. Kyankwanzi
  13. Kyotera
  14. Luwero
  15. Lwengo
  16. Lyantonde
  17. Masaka
  18. Mityana
  19. Mpigi
  20. Mubende
  21. Mukono
  22. Nakaseke
  23. Nakasongola
  24. Rakai
  25. Sembabule
  26. Wakiso
Kabaka Palace in Kampala

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]

  1. 1.0 1.1 "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov. Retrieved 14 May 2018.
  2. "Uganda Agreement, 1900". www.buganda.com. Retrieved 14 May 2018.
  3. "Buganda Often called "Central Uganda"". Retrieved 14 May 2018.