Ƙofofin ƙasar Hausa
| Ƙofofin ƙasar Hausa | |
|---|---|
 | |
| Wuri | |
|
|
Kofofin Masarautun kasar Hausa ƙofofi ne ( Hausa : kofa ), (باب) ko katanga (ganuwa) waɗanda aka yi su suka kewaye birane. A zamanin da, ana gina katanga domin zagaye gari ko birni a ƙasar Hausa domin tsaro ko kariya daga mahara. Kowace masarauta tana kewaye da bango wanda ke dauke da kofofi daban-daban. Kowace kofa tana da suna da mai tsaron ta, mai tsaronta ana masa lakabi da ( Sarkin Kofa). A da, musamman da daddare, mai tsaron kofa ke kula da kofa ɗaya a kowane lokaci. Dukkannin kofofin an sanya su ga mutum daya wanda zai shugabanci masu gadin ta.
Tsarin gine-gine.
[gyara sashe | gyara masomin]A masarautun kasar Hausa, an gina kofofin ne da laka, busasshiyar ciyawa, katako, karafa, duwatsu, da sauran kayayyakin gargajiya da suka dace da ginin. Kofofin an tsara su ne bisa ga al'adun Hausawa kuma suna nuna gine-ginen gargajiya na Hausawa ta amfani da tubalin konawa da launukan gargajiya na yankin na Hausa. A matsakaici,kofofin suna kaiwa tsayin kusan mita biyar, tare da tsayin kusan mita goma.An zana su da zane-zane,alamomi, da zane-zanen Hausa, kamar tambarin arewa,tambari da ake yawan amfani da shi a gine-ginen Hausa wanda ke zama alama ko tuta ga Hausawa.Lokacin da aka gama ginin kofar,ana yiwa dukkan kofofin zane irin na gargajiya yayin da ake barin wasu kofofin launin ruwan kasa tare da kalar yanayi ta laka, kamar kofar Marusa a cikin garin Katsina.
.
Bayani
[gyara sashe | gyara masomin]A zamanin da,kowace kofa an kebance ta ga mutum daya. Aikinsa ne a kowane lokaci don kare shi da kiyaye shi ta hanyar samar da bayanan gudanarwa na kowane motsi na mutanen da suke wucewa ta kofar tare da al'amuran rikodin kasashen waje don kare kai. Kowace kofa tana da mabudin rufewa da bude ta; makullan an kasafta ga Sarkin Kofa. Yawancin lokaci, akwai ajali na rufewa da bude kowace kofa, amma a yau kofofin a bude suke ba tare da bukatar maballan ba. A al'adance, a lokacin yakin, umarni na zuwa ne kawai daga ko masarautar ko kuma mai ba shi shawara kan yaki, Sarkin yaki '. Daga lokacin yaki, ana ba da umarni da kula da kofar ga Sarkin Kofa. Umarni ne cewa shigowa cikin gari kawai za'a iya yin ta wadannan kofofin. Idan an rufe kofofin da daddare, ba sa sake budewa har gari ya waye. Mukamin Sarkin Kofa ya gaje shi ne tun daga Masarautar Hausa, tun daga Sarkin Kofa har zuwa yaransa. Har ila yau, kofofin suna zama wuraren jan hankali na yawon bude ido a cikin kasar Hausa a wannan zamanin.
kofofin
[gyara sashe | gyara masomin]
A cikin Masarautar Bauchi akwai kofofi guda tara.
- Kofar Inkil: Ana kiranta ƙofar Idi. An gina ta ne don mutanen garin Inkil don basu damar shiga garin da yin sallar Idi.
- Kofar Dumi: Wannan kofa an sanya mata suna ne saboda dalibin Malam Yakubu wanda ake kira Abdul Dumi, wanda ya zama Wambai na Bauchi kuma mai ba da shawara ga sarki a fada.
- Kofar Jahun
- Kofar Nasarawo: An yi wa wannan kofa suna ne saboda wani fitaccen malami da ake kira Malam Nasarawo, wanda yake zaune a wajen kofar. Sarki a wancan lokacin ya wuce ta kofar don ziyartar Nasarawo don yin sallah.
- Kofar na Hunti: Wannan kofa aka gina a kwakwalwar ajiyar a Wuntawan yaki (sauko daga kabilar Fula mutane ) ya kira Muhmmadu Kusu. Da lokaci ya wuce, kalmar Wuntuwa ta zama Hunti.
- Kofar Ranaukaka: Matsayi wuri ne da mutanen Bauchi suka taba yin zaman lafiya. Sun bi kofar don su sadu a Ran; bayan zaman lafiya, kofar ta sami sunan wurin.
- Kofar Tirwun: Turwun gari ne wanda Sarki Yakubu ya fito, don haka ya bude wannan kofar don girmama garinsa da jama'arsa.
- Kofar Wambai: Lokacin da aka fadada garin Bauchi, sarkin wancan lokacin ya sake gina wani gida ga babban mashawarcinsa wanda ake kira da "Wambai". An gina gidan a yankin da aka fadada tare da kofar shiga da fita daga gidan sarautar don saukake motsin sa. Sunan kofar aka sa masa suna.
- Kofar Wuse: Tarihin wannan kofar har yanzu ba a san shi ba.
Masarautar Kano
[gyara sashe | gyara masomin]Masarautar Kano tana da kofofi 15. Wasu daga katangarsu sun ruguje saboda rashin kulawa.
| Lamba | Kofa | Hoto |
|---|---|---|
| 1 | Kofar Na'isa | 
|
| 2 | Kofar Kansakali | |
| 3 | Kofar Dawanau | 
|
| 4 | Kofar Gadon Kaya | 
|
| 5 | Kofar Dukawuya | |
| 6 | Kofar Kabuga | |
| 7 | Kofar Wambai | 
|
| 8 | Kofar Dan Agundi | border|100px]] |
| 9 | Kofar Mata | 
|
| 10 | Kofar Nasarawa | 
|
| 11 | Kofar Ruwa | 
|
| 12 | Kofar Waika | |
| 13 | Kofar Famfo | 
|
| 14 | Kofar Mazugal | 
|
- Kofar Kansakali: An gina ta tsakanin 1095 da 1135 a lokacin Sarkin Kano na uku wato Sarki Usman Gijimasu wanda ya kasance jikan Bagauda ne, Kofar Kansakali ita ce kofar gari ta farko da aka fara ginawa. Sunan Kofar ya samo asali ne daga wani Bakano Makeri. An saka wannan sunan ne don kada a manta da gudummawar daya bayar a wajen kera makamai na yaki kamar su Takubba, Kwakwali, Sulke da dai sauransu.
- Kofar Nasarawa
- Kofar Gidan Rumfa : Wannan ita ce babbar kofar fadar Kano, wanda sarki ya gina. Yanzu kuma ana kiranta da Kofar Kudu.
- Sabuwar Kofa: An gina ta ne bayan da Kano ta fada hannun Turawan mulkin mallaka a shekarar 1903.
- Kofar Dan Agundi
- Kofar Naisa
- Kofar Gadon-kaya
- Kofar Dukawiya
- Kofar Kabuga
- Kofar Waika
- Kofar Ruwa
- Kofar Dawanau
- Kofar Wambai
- Kofar Mazugal
- Kofar Mata
Masarautar Katsina
[gyara sashe | gyara masomin]
.jpg)
An kewaye fadar da katanga wacce ake kira "Ganuwar Gidan Sarki", wanda yanzu babu shi. Ana kiran babbar kofa da take kaiwa zuwa gidan sarautar "Kofar Soro", ma'ana Kofar Soro, yayin da kofar da ke bayan gidan fadar ana kiranta Kofar Bai,wacce yanzu ta tafi. A cikin garin katsina, akwai kofofi kusan 7 a kowane kusurwar masarautar. An gina kofofin ne domin bada damar motsawa da fita, akwai wasu kofofin da ba su wanzu yanzu, wadannan kofofin sune; Kofar Turmi, Kofar Keke, Kofar Angulu,Kofar Gazobi da Kofar Waziri.
- Kofar Agulu: Wannan kofar tana da budewa biyu. kalmar "Agulu" suna ne da ake bawa bawan sarki. Shi ne mai kula da kofar kuma mai kula da zartar da hukuncin kisa.
- Kofar Keke: An yi wannan kofa ne bayan zuwan Turawan mulkin mallaka na kasar Ingila. Tana bayan fadar mai martaba sarkin Katsina. Turawan sun kasance suna shiga wannan kofar ne yayin da suka zo fada daga sashinsu a kan kekuna; An sanya wa kofar sunan keke, ko "Keke" a Hausance.
- kofar kaura: An sanya wa kofar suna ne bayan sanannen jarumin Rimi wanda aka ba shi taken “kauran Katsina”,wanda aka canjawa kofar.
- kofar kwaya: Wannan kofar ta sami sunanta ne daga wani sarki na Habe da ake kira Sarkin Kwaya wanda ke mulkin wani karamin gari da ake kira Kwaya, wanda ke kudu da Katsina. Aikin wannan mai mulki shi ne samar da masarauta ga masarautar Katsina kamar masara da dawa, gero, da masara don dukiyar sarki.An ce ta hanyar wannan kofa Waliy Jadoma ne sarki ya kora daga Katsina, don haka sai ya wuce ta kofar, ya juya yana la'antar ta, yana cewa "Ba za a yi wani abin kirki a wannan Kofar ba sai dai shekaru 500 sun shude". Mutane sun gina gidaje kusa da kowace kofa a cikin garin Katsina banda kofar Kwaya. Kofar yanzu tana daya daga cikin manyan kofofin shiga cikin Katsina daga garuruwa daban-daban. Shararar Fayif da Sabuwar Unguwa suna kusa da wannan kofar.
- kofar Durbi: Wannan kofa, kamar yadda tushen farko ya fadi, ta samo sunanta ne daga masarautar Durbi ta Kusheyi. Kofar ta samo sunan ne lokacin da Durbawa suka fara mulkin masarautar Katsina. Lokacin da suka yi kaura zuwa Katsina daga garinsu, masarautar Durbi ta sauya suna zuwa Durbi-Katsina. Ana kiran sarkin masarautar Durbi da "Hakimin Katsina". Durbi ya kasance a cikin Mani tun mulkin Durbi Saddiku daga wajajen 1810-1835. Akwai kuma wasu sarakunan Durbi, kamar su Durbi Fandiku wanda ya yi mulki daga 1836-1860, Durbi Gidado (1860-1883), da Durbi Dikko (1891-1906). Durbawa suka shiga ta kofar gidan lokacin da suka iso Katsina. Sannan ana kiran kofar Kofar Durbi, ma'ana kofar sarakuna daga Durbi. Wannan kofa a rufe take ga garuruwa kamar Filin Samji da Rimin Badawa.
- kofar Guga: Wannan kofar tana da sunaye na asali guda uku: ana kiran ta kofar Yammawa saboda tana gabas da Katsina; Kofar Tsaro, wanda ke nufin "kofar tsaro" saboda an lika sojoji a kofar don hana kai hari ba zato ba tsammani; an fi saninta da theofar Guga, kalmar "Guga" tana fitowa ne daga matar Sarkin Gobir da ake kira Bawa Jan Gwarzo. Ta gudu daga mijinta zuwa Katsina ta wannan kofa, domin ta gargadi sarkin Katsina da aka fi sani da Muhammadu Jan Hazo (wanda ya yi sarauta daga 1740-1751) saboda shirye-shiryen da mijinta ke yi na kai wa Katsina hari. Bayan fatattakar masarautar Gobir, sarkin ya sauya masa suna zuwa wannan Kofar domin girmama mata biyayya.
- kofar Sauri: Wannan lofa ce a yankin arewa maso yamma na Katsina, wacce ke kusa da Unguwar Rafukka, da Nasarawa, da Makera, da Yammawa. Theofar Sauri tana da tushe guda biyu game da asalin ta: kamar yadda tushen farko ya bayyana, Kofar Sauri ya samo sunan ne daga Sarkin Samari, wanda yake kusa da kofar. Da farko, an sanya sunan "Samari" ga kofar kafin ta canza zuwa "Samri", sannan "Sauri". A cewar majiya ta biyu, sunanta ya samo asali ne daga mulkin Sarki Ummarun Dallaje (1807-1835) lokacin da wani sarkin yaki da ake kira Danbaskore ya jagoranci afkawa garin Katsina. lokacin da ya gano duk kofofin suna rufe, sai sarkin garin Sauri "Sarkin Sauri" (yanzu Kaita), wanda yake amintacce ne ga Katsina, ya tare Danboskore ya kayar da shi. Lokacin da ya fito da nasara, sai ya sanya wata kofa a bangon Katsina, wacce ake kira da Kofar Sauri don tunawa da tatsuniyar Sarkin Sauri.
- kofar Marusa: Wannan kofa ana daukarsa dayan tsoffin kofofi a cikin tarihin Katsina. Yana da aka ce an gina a cikin 15 karni. An gina ta tare da bangon Katsina, kuma ta sami sunanta ne daga wani mai mulkin Habe da ake kira Marusa Usman wanda ya yi mulkin Dutsi. An ce jarumi ne wanda ya shigo ya fita daga Katsina ta wannan kofa daga Dutsi. Wata majiyar ta ce daga wani mutum ne da ya kware a kamun bayi.
- Kofar yandaka: An ce an gina shi a kusan karni na 15. Kofar Yan Daka ta samo sunanta ne daga wani mai sarauta a Dustin Ma, wanda aka ba shi ikon "Yandakan Katsina" a masarautar ta Katsina. Gidansa yana kusa da ƙofar.
Garin Zariya yana da kofofi guda shida wadanda tun farko aka gina su bayan gina katangar garin. Kofofin sun hada da wadannan banda na Jatau da na Galadima. Sarkin Kofa na Zazzau na yanzu shi ne Alhaji Mansur Dambo Mai-Sa'a.
- Kofar Gayan: An kirkiro wannan kofa ce don mutanen Gadar Gayan, don samun saukin shiga yayin shiga garin. Kalmar Gayan ta samo asali ne daga wani kogi mai suna Gayan da kuma wani gari mai suna Gadar Gayan.
- Kofar Kuyan Bana: Wannan kofa ita ce ta biyu da aka gina. Sunan ya samo asali ne daga wani sarkin yaki na Sarauniya Amina wacce aka fi sani da Mayaki Kuyan Bana. Sananne ne ga nasarorin nasa na almara a yake-yake da yawa. Kuma Ya qarfafa karamin gari sai ya kira Kuyan Bana, kudu na Kwatarkwashi. Ya gina gidansa a Kuyan Bana kuma Sarauniya ta sanya shi mai kula da kofar.
- Kofar Kona: Wannan kofar ita ce kofa ta uku da za a gina. Theofar ta samo sunanta ne daga malaman addinin Musulunci guda biyu wadanda suka zo garin Zariya da ake kira konawa. Lokacin da suka iso sai suka kwashe lokacin su a wajen garin Zariya ba tare da sun zo garin ba, lokacin da aka bude kofofin a inda suke, mutane suka fara kiran kofar tare da kofar Konawa, lokacin da suka kwashe shekaru a kusa da kofar.
- Kofar Kibo: Asalin ana kiran kofar Kofar Tukur Tukur. Mutanen Gobir, Zamfara, Yawuri, da Kabi sun kasance suna shigowa cikin garin Zariya daga wannan kofar. Kofar ta samo sunanta ne daga wani dutse da ke cikin garin Tukur Tukur. Tukur Tukur tsohon gari ne a wajen Zariya; a zamanin Sarkin zazzau Sambo, an yi yaki kusa da Tukur Tukur kusa da kofar. Kofar ta canza suna zuwa kibiya, "Kibo", daga baya.
- Kofar Doka: Kofar Doka ita ce ta biyar da aka gina a Zariya. Tun asali ana kiransa kofar Kano. Ance ta samo sunanta ne daga bishiyar da take kusa da kofar da aka fi sani da "Bishiyan Doka", yayin da wata majiyar kuma ta ce kofar ta samo sunan daga mai tsaron kofar da ake kira "Doka".
- Kofar Bai: Wurin da aka sa kofar yana a bayan gidan sarkin zazzau. Kalmar "bai" na nufin a baya da hausa, wanda ke nufin Kofar bayan gidan sarki. Mutanen Bauchi galibi suna shigowa cikin garin ta wannan kofa.
- Kofar Jatau: An sa wa wannan ƙofa suna Jatau saboda shahararren sarki Habe wanda aka fi sani da Isiyaku Jatau, wanda ya yi sarautar Zazzau daga 1782 zuwa 1802.
- Kofar Galadima: Wannan ƙofar ta samo sunanta ne daga Galadiman Zazzau wanda aka sani da Daudu, wanda marokan suka san shi. kofar tana dab da gidansa.Wasu kafofin sun ce Galadima Dokaje ne.
- Kofar-Fada: Fada yana nufin fada. Wannan kofa ita ce babbar kofar shiga kofar fadar Sarkin Zazzau.
Kulawa
[gyara sashe | gyara masomin]A shekarun baya
kofofin suna karkashin kulawar Sarakuna Wanda su kuma sun dorawa sarakunan kofofin, amma a shekarar 1958 Gwamnatin Nijeriya ta ayyana cewa: duk sun zama gine-ginen kasar Nijeriya hakkin kula da su ya dawo ga hannun gwamnatin tarayya. Saide yanzu haka da yawa daga wadannan kofofin suna lalacewa saboda rashin kula su yadda yadace, amman wasu lokutan akan gyara su akai-akai.
Duba kuma
[gyara sashe | gyara masomin]Manazarta
[gyara sashe | gyara masomin]Kara karantawa
[gyara sashe | gyara masomin]- Moody, HLB (1969). Bango da Kofofin garin Kano. Ma'aikatar Tarihi. Tarayyar Najeriya.