Kpalimé

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.

Kpalimé birni ne, da ke a yankin Plateaux na Togo, 120 km arewa da Lomé da 15 km daga kan iyaka da ƙasar Ghana . Shi ne babban birnin gudanarwa na lardin Kloto . Kpalimé yana da yawan jama'a kimanin 75,084, [1] ya mai da shi birni na huɗu mafi girma a Togo, bayan Lomé, Sokodé da Kara . Garin yana da babban coci, lycée na kimiyya, da ofis, da kuma bankuna da yawa, cibiyoyin kiwon lafiya, kantin magani, wuraren yanar gizo da gidajen mai.

Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]

Zamanin mulkin mallaka (kafin 1890)[gyara sashe | gyara masomin]

Asalin sunan Kpalimé Agomé-Kpalimé, kasancewa ɗaya daga cikin ƙauyukan mutanen Agomé. Ana iya samo asalinsu zuwa ƙasar Yarbawa a Nijeriya ta zamani, musamman ga garuruwa biyu: Ifè (cibiyar addini) da Oyo (cibiyar siyasa da gudanarwa). A hankali baƙin haure sun ƙaura zuwa yamma, suka sauka a Kétou ( Benin ), Tado ( Togo ), kuma daga ƙarshe suka kafa garin Notsé .

Sarki Agokoli, wanda ya mulki Notsé a farkon ƙarni na 18, azzalumi ne. Hakan ya sa mutane da dama suka tsere, inda suka fake a Game. Akwai manyan ƙungiyoyi uku na ’yan gudun hijira, ɗaya daga cikinsu ya ƙunshi Agomé, Agou, Kpélé, Danyi, Gbi, Peki, Kpando, Matsè da Wodzo.

A ƙarshe, hijirarsu ta kai su Anidi a Dutsen Kloto (wanda ake kira Méléku a lokacin), wanda ke 13. km arewa maso yamma na Kpalimé. Agomé ya ƙunshi dangi biyar a ƙarƙashin jagorancin wani sarki mai suna Tsali. A can, sun sami 'yancin yin ayyuka kamar noma, farauta, noma, kamun kifi, sana'a da kasuwanci.

Duk da haka, an saba samun tashin hankali a tsakanin baƙin haure sa’ad da suka isa wani sabon wuri, kuma ba a bar Agomé ba. An yi ta rigima kan kan akuya, da yake rikicin ya ƙasa shawo kan kowa, wasu dattawan suka yanke shawarar barin Anidi su zauna a fili.

Ƙungiya ta farko ta tafi zama a kan ƙananan gangaren dutse, a wani wuri da ake kira bishiyoyi "Yoti", saboda haka sunan Agomé-Yo. Rukunin na biyu ya zauna a kan tashi a gindin Kouma Plateau. Wannan ya zama sananne da Agomé-Kpodzi. Ƙungiyar ta uku ta zauna a wani wuri da suka kira Agomé-Koussountou. Ƙungiya ta huɗu ta haye kogin kuma ta kafa Agomé-Tomégbé. Ƙungiya ta biyar ta koma "Mokpalipé", ma'ana mararraba, kuma a hankali lafazin ya zama "Kpalime".

Tun da waɗanda suka kafa Mokpalipé sun zaɓi wurin don yuwuwar faɗaɗawa da sadarwa, mai yiwuwa sun yi zamansu na farko a kusa da mararraba da ke kusa da Kogin Kpegolo a kan hanyar zuwa Agomé-Yo. Sun tilasta wa danginsu na nesa, Tové Ahoundjo, su ba da yankinsu, wanda ya tashi daga kogin zuwa Tsihinou (wanda ke bayan unguwar Noumetou Kondji a yanzu). A ƙarshe Tové Ahoundjo sun sami mafaka a wurin da suke yanzu akan hanyar Lomé -Kpalime. Daga baya, domin su mallaki sabon yankinsu yadda ya kamata, Agomé-Kpalimé ya yanke shawarar ƙaura zuwa tsakiyarsa, wanda yanzu shine unguwar Domé a tsakiyar gari.

A sabon wurin da suka yi, Agomé-Kpalimé sun ci karo da ’yan kasuwa Hausawa da suka tsallaka yankinsu da ayari daga Salaga a kan hanyarsu ta zuwa yankin Keta a Ghana a yanzu. Sun koyi kasuwanci daga wurinsu.

Sarakunan Kpalimé sun fito ne daga daular Apeto, wadanda suka fara zama a can. Duk da haka, shi ne sarkin Agomé-Yo, ba Agomé-Kpalimé ba, wanda shine babban sarki na Agomé.

Zaman mulkin mallaka (1890 – 1960)[gyara sashe | gyara masomin]

Makabartar Jamus

Har zuwa 1880, Kpalimé ƙaramin ƙauyen cikin ƙasa ne da daji ke kewaye da shi. Ba shi da alaƙa da bakin teku. Turawan mulkin mallaka ne ya kai ga fitowa a matsayin babban gari mai alaka da juna. Tarihin mulkin mallaka na Kpalimé baƙon abu ba ne saboda yana ɗaya daga cikin ƴan wurare a Afirka waɗanda suka wuce daga Jamusanci (1890-1914) zuwa Burtaniya (1914-1920) sannan zuwa Faransanci (1920-1960). Zazzabin cizon sauro da sauran cututtuka na wurare masu zafi sun yi wa masu mulkin mallaka na farko: babu ɗaya daga cikin waɗanda aka binne a makabartar sojojin Jamus da ya wuce shekaru 35.

A cikin 1890, Jesko von Puttkamer, Kwamishinan Imperial na Jamus na Togoland, ya kafa tashar filin wasa ta farko a Mishohè, 9. km daga Kpalimé da "tashi na kwana biyar daga Lomé". Wuri ne mai mahimmanci a cikin "Bazawan Togo Hinterland" na Jamusanci, kuma an ɗauke shi a matsayin ƙofar arewacin Togo. Kwamishinan ya sanya sunan tashar sunan tsohon masoyinsa, Misa von Esterhazy.

Ƙaramin girman Misahohè da nisanta ya tilasta wa gwamnatin Jamus ta saka hannun jari a Kpalimé na kusa ta hanyar kafa ofisoshi, ayyukan gudanarwa da mafi ƙarancin ababen more rayuwa na zamantakewa da tattalin arziki. Kpalimé da sauri ya saci haske daga Mishohè, ya zama babban birnin yankin. Located a mararraba, ya jawo hankalin 'yan kasuwa da yawa. A shekara ta 1913, akwai kasuwanci 39 a Kpalimé, tare da farar fata takwas ne kawai.

Asali, garin ya ƙunshi gundumomi huɗu ne kawai: Domé (tsakiya), Avéwin (kusa da dazuka), Dzigbé (ƙarancin birni) da Anigbé (ƙananan gari). Domé shine tsakiyar garin. Galibin gine-ginen garin na mulkin mallaka suna cikin wannan yanki. Har ila yau, Jamusawa sun saka hannun jari a hanyoyin haɗin gwiwa da layin dogo tsakanin Kpalimé da bakin teku, inda suka buɗe reshen Lomé – Kpalimé na Togo Railways a cikin 1907, tare da ƙarshensa a gundumar Domé. A lokacin, wannan ya kawo sauyi ga garin, tare da haifar da sabuwar rayuwa a cikin harkokin kasuwanci da noma na yankin. Duk da haka, hanyar jirgin kasa ba ta aiki shekaru da yawa.

Duk da haka, yakin duniya na farko (1914 – 1918) shine ya yanke ikon Kpalimé na Jamus. Ƙaddamar da kan iyaka daga abin da yake a lokacin Gold Coast, Birtaniya sun mamaye garin na tsawon shekaru shida (1914 – 1920). Ba su yi wani abu mai mahimmanci ga ci gaban Kpalimé, sun shagaltu da yaƙi kamar yadda suke da yaƙi. Bayan Yarjejeniyar Versailles (28 Yuni 1919), sun ba da garin ga Faransanci a cikin 1920. An saita a cikin ƙasa mai albarka, Kpalimé ya kasance wuri mai kyau don adana amfanin gona kafin a fitar da shi. Wannan shi ne babban al'amari a cikin ci gabanta, tare da masu mulkin mallaka na Faransa suna ba Kpalimé ci gaba da cin gashin kai, tare da canza matsayinsa daga "yankin jama'a" (1939), zuwa "gararrun jama'a" (1951) kuma a ƙarshe "launi" .

Yawon shakatawa[gyara sashe | gyara masomin]

Ƙauye kusa da Kpalimé

Kpalimé wuri ne na yawon buɗe ido don yanayin yanayi da yanayin zafi.[ana buƙatar hujja]</link>[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (February 2019)">ce</span> ] bincike kusa da Dutsen Agou, mafi tsayi a Togo, da Dutsen Kloto, wanda daga ciki akwai ra'ayoyi mai nisa na tafkin Volta a rana mai haske.[ana buƙatar hujja]</link>

Ruwan ruwa kusa da Kpalimé

A cikin karkarar da ke kewaye kuma akwai magudanan ruwa da yawa (a Tomegbe, Kpoeta, Woatti, Woma, Ykpa, Aklowa, Kpima da Amegape) da ke gangarowa daga tudun tudun ruwa, gonakin kofi da koko, da hanyoyin daji na tsuntsaye. da malam buɗe ido.

  • Cathedral na Ruhu Mai Tsarki na Kpalimé
  • Gidan sufi na Benedictine na hawan Yesu zuwa sama a Dzogbegan
  • Gidan Gwamnan Mulkin Mallaka da Makabartar Jamus a Misahohé
  • Château Vial, Shugaban Chateau kusa da Kouma Konda

Sana'o'i[gyara sashe | gyara masomin]

Kasuwa kasuwa

Kpalimé ita ce babbar cibiyar sana'a ta Togo kamar sassaƙaƙen itace, saƙa, wickerwork, kayan ado na calabashes, batiks, zane-zane, tukwane, yumbu da ɗorawa malam buɗe ido. Akwai tarurrukan sana'a guda 36 da kantuna a cikin garin, da kuma kwalejin horar da sana'a.

Abinci[gyara sashe | gyara masomin]

Kpalimé mai siyar da 'ya'yan itace

Kwarewar gida sun haɗa da giyar dabino da gasasshen kaza ko kifi da aka yi amfani da su tare da fufu (dafaffen dawa) da miya na gyada.

Harsuna[gyara sashe | gyara masomin]

Ewe shine babban yaren gida, kasancewar yare ne ga dukan kudancin Togo . Duk da haka, harsunan arewa kamar su Kabiye, Nawdm da Tem ( Kotokoli ) suma ana amfani da su sosai, saboda waɗannan al'ummomin sun yi ƙaura zuwa kudu. Faransanci, harshen hukuma na Togo, duk wanda ya je makaranta yana magana da shi.

Misahöhe Forest Reserve[gyara sashe | gyara masomin]

Dajin Misahöhe yana cikin tsaunuka arewa maso yamma na Kpalimé, akan iyaka da Ghana (Mai daidaitawa: 0° 35.00′ Gabas, 6° 57.00′ Arewa). Tana da fadin kasa 5,000 hectares (12,000 acres), kuma tsayin ya bambanta tsakanin 250 and 740 metres (820 and 2,430 ft) . Wurin ajiyar ya ƙunshi tsaunin tuddai masu goyan bayan dazuzzukan dazuzzukan da ke mamaye da baho da bishiyoyin iroko . Sauran nau'o'in sun hada da kambi-kambi, alstonia, ɓangarorin ƙarya, Cola, velvet tamarind, orange madara, African mahogany, macaranga, malacantha, African nutmeg, limba, African bitterwood da Abachi .

Wurin shine nau'in-wuri na ɗan itacen kore na Afirka .

An rubuta nau'in tsuntsaye sittin da bakwai a cikin ajiyar. Yana da nau'in-wuri na Baumann's zaitun greenbul da camaroptera na zaitun-koren . An yi rikodin harriers na pallid, kamar yadda aka yi nau'i biyu na Sudan-Guinea Savanna biome. Ita ce kawai wurin da aka yi rikodin nau'ikan daji da yawa a Togo.

Ikklisiya[gyara sashe | gyara masomin]

Diocese na Roman Katolika na Kpalimé ( Latin </link> ) yana cikin lardin Lomé na majami'u. An kafa ta a cikin 1994, tana da yawan jama'a 715,650, wanda 295,420 (41.3%) ke ikirarin Katolika ne. Bishop na Diocese shine Bishop Benoît Comlan Messan Alowonou (tun Yuli 4, 2001). Magabacinsa shine Bishop Pierre Koffi Seshie (Yuli 1, 1994 - Afrilu 25, 2000). Turawan mulkin mallaka na Jamus ne suka gina Cathédrale Saint-Esprit na Roman Katolika a cikin 1913. Yana da neo-Gothic a cikin salon.

Twinning[gyara sashe | gyara masomin]

Shekaru 20 na twinning tare da Bressuire, Yuli 2011

Kpalimé an haɗa shi da:

  • Bressuire, Faransa (tun 1991)
  • Île de Maré, New Caledonia (tun 2008) [2]

Sanannen mazauna[gyara sashe | gyara masomin]

  • Jean Berlie (an haife shi a shekara ta 1936), masanin ilimin halin ɗan adam na Faransa, an haife shi a Misahé, kusa da Kpalimé, a cikin dangin masu mulkin mallaka na Faransa.

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]

  1. Quatrième Recensement Général de la Population et de l'Habitat 2010 (Fourth Population and Housing Census 2010)
  2. Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named kpalime-togo.com