Ilimi a Chadi

education in Chad
education in country or region (en)
Bayanai
Facet of (en)	Karantarwa
Ƙasa	Cadi
Tarihin maudu'i	history of education in Chad (en)
Wuri
15°28′00″N 19°24′00″E

Sojojin Amurka Afirka Laftanar Janar Stephen Salerno ya taya wani dalibi murna bayan kammala karatun shari'ar soja a N'Djaema, Chadi, Satumba 2010.

Ilimi a Chadi yana da ƙalubale saboda yawan mutanen da suka warwatse da kuma wani mataki na rashin amincewa daga iyaye don aika yaransu zuwa makaranta. Kodayake halartar wajibi ne, kashi 68% ne kawai na yara maza ke ci gaba da karatunsu bayan makarantar firamare, kuma sama da rabin yawan jama'a ba su iya karatu da rubutu ba. Ana ba da ilimi mafi girma a Jami'ar N'Djamena .

The Human Rights Measurement Initiative (HRMI) ya gano cewa Chadi tana cika kashi 52.7% kawai na abin da ya kamata ta cika don haƙƙin ilimi bisa ga matakin samun kudin shiga na ƙasar. HRMI ta rushe haƙƙin ilimi ta hanyar kallon haƙƙin ilimi na firamare da na sakandare. Yayinda ake la'akari da matakin samun kudin shiga na Chadi, kasar tana samun kashi 74.7% na abin da ya kamata ya yiwu bisa ga albarkatun ta (kudin shiga) don ilimin firamare amma kawai kashi 30.7% don ilimin sakandare.

Tarihi

Kafa makarantun mishan na Furotesta a kudancin Chadi a cikin 1814 ya nuna farkon ilimin Yamma a kasar. Tun daga farko, gwamnatin mulkin mallaka ta buƙaci cewa duk koyarwar ta kasance a Faransanci, ban da azuzuwan addini. An sanya tsarin karatun na yau da kullun a kan dukkan cibiyoyin da ke son amincewa da hukuma da tallafin gwamnati.

Ilimi a Chadi ya fi mayar da hankali kan koyarwar firamare. Har zuwa 1942, ɗaliban da ke son karatun sakandare na duniya dole ne su je makarantu a Brazzaville, Jamhuriyar Kongo, suna iyakance yawan ɗaliban makarantar sakandare. An bude makarantun sakandare na jihar a Chadi a cikin 1942, amma shirye-shiryen takardar shaidar da aka amince da su ba su fara ba har zuwa tsakiyar shekarun 1950.

A lokacin samun 'yancin kai a shekarar 1960, gwamnati ta kafa burin ilimin firamare na duniya, kuma an tilasta halartar makaranta har zuwa shekaru goma sha biyu. Duk da haka, ci gaban daidaitattun tsarin karatun ya sami cikas saboda iyakantaccen adadin makarantu, kasancewar cibiyoyin shekaru biyu da uku tare da daidaitattun kwalejoji da lycées na shekaru biyar da bakwai, da kuma fifiko na Musulmi don ilimin Alkur'ani. Duk da haka, a tsakiyar shekarun 1960, kashi 17 cikin 100 na dalibai tsakanin shekaru shida zuwa takwas suna makaranta. Makarantu na Alkur'ani a duk yankunan Sahara da Sahel suna koya wa ɗalibai karanta Larabci da karanta ayar Alkur'an. A Chadi, makarantun sakandare na Islama na zamani sun haɗa da Ecole Mohamed Illech, wanda aka kafa a 1918.

Duk da kokarin gwamnati, matakan ilimi gabaɗaya sun kasance ƙasa a ƙarshen shekaru goma na farko na 'yancin kai. A shekara ta 1971, kimanin kashi 88 cikin dari na maza da kashi 99 cikin dari na mata sama da shekaru goma sha biyar ba za su iya karatu, rubutu, ko magana da Faransanci ba, wanda a lokacin shine kawai harshen hukuma na kasa; karatu da rubutu a Larabci ya tsaya a kashi 7.8. A shekara ta 1982, yawan mutanen da suka iya karatu da rubutu ya kai kusan kashi 15. Manyan matsaloli sun hana ci gaban ilimin Chadi tun bayan samun 'yancin kai. Kudin ya kasance iyakance sosai. Ƙananan wurare da ma'aikata sun kuma sa ya zama da wahala ga tsarin ilimi don samar da isasshen koyarwa. Yawan jama'a babbar matsala ce; wasu azuzuwan suna da ɗalibai 100, da yawa daga cikinsu masu maimaitawa ne. A cikin shekarun da suka gabata bayan samun 'yancin kai, yawancin malamai na makarantar firamare suna da ƙwarewa kaɗan. A matakin sakandare, yanayin ya fi muni.

A cikin 1970s da 1980s, Chadi ta sami ci gaba sosai wajen magance matsalolin kayan aiki da ma'aikata. Don inganta koyarwa, an kafa zaman bita da shirye-shiryen sabuntawa ga malamai na makarantar firamare. A matakin sakandare, karuwar adadin Chadians sun dauki matsayinsu a cikin ma'aikatan. Bugu da ƙari, a lokacin shekara ta 1971-72, Jami'ar Tchad ta buɗe ƙofofinta.

Wani matsala a lokacin samun 'yancin kai shi ne cewa tsarin karatun Faransanci na makarantun Chadi ya iyakance tasirin su. Koyarwar firamare ta kasance a Faransanci, kodayake yawancin ɗalibai ba sa magana da wannan yaren lokacin da suka shiga makaranta. Bugu da kari, shirin ilimi da aka gada daga Faransanci bai shirya dalibai don zaɓuɓɓukan aiki a Chadi ba. Da farko a ƙarshen shekarun 1960, gwamnati ta yi ƙoƙari ta magance waɗannan matsalolin. Makarantu masu salo sun watsar da ilimin gargajiya na Faransanci don tallafawa sabon tsarin da ya koya wa yara su sake fassara da canza yanayin zamantakewa da tattalin arziki.

Yaƙin basasar Chadi ya haifar da matsaloli ga ilimi. Rashin tsaro a manyan sassan kasar ya sa ya zama da wahala a aika malamai zuwa wuraren aikinsu da kuma kula da su a can. Bugu da kari, motsi da yaƙin ya haifar ya haifar da rikici tare da ƙoƙarin samun yara su halarci azuzuwan a kai a kai. Karkatar da albarkatun zuwa rikici ya kuma hana gwamnati ci gaba da kula da matakan kashewa da aka samu a lokacin 'yancin kai. A ƙarshe, tashin hankali ya sha wahala tsakanin malamai, ɗalibai, da wuraren.

Gwamnati ta yi babban ƙoƙari don shawo kan waɗannan matsalolin. A shekara ta 1983, Ma'aikatar Shirye-shirye da sake ginawa ta ba da rahoton cewa bude shekarar makaranta ta 1982-83 ita ce mafi nasara tun lokacin tashin hankali na 1979. A shekara ta 1984, Jami'ar Tchad, Ecole Nationale d'Administration, da Ecole National des Travaux Publics sun sake buɗe ƙofofin su.

A ƙarshen shekarun 1980, Ma'aikatar Ilimi tana da alhakin gudanarwa don duk makarantar sakandare. Saboda shekaru na rikice-rikicen basasa, duk da haka, al'ummomin yankin sun ɗauki yawancin ayyukan ma'aikatar, gami da gina da kula da makarantu, da biyan albashin malamai.

Koyaya, gwamnati ba ta iya tallafawa ilimi yadda ya kamata, kuma iyaye a aikace suna biyan kuɗi mai yawa don karatun da albashi na malamai. A shekara ta 2002, yawan shiga na farko ya kai kashi 76, kuma yawan shiga na firamare ya kai kashi 61. Yawan adadin shiga da na net sun dogara ne akan yawan ɗaliban da aka yi rajista a makarantar firamare sabili da haka ba lallai bane su nuna ainihin halartar makaranta. A shekara ta 2004, kashi 39.6 cikin dari na yara masu shekaru 5 zuwa 14 suna zuwa makaranta. Hanyoyin ilimi ga 'yan mata suna da iyaka, galibi saboda al'adun al'adu. 'Yan mata kalilan ne suka shiga makarantar sakandare fiye da yara maza, da farko saboda auren da wuri. A cikin 1999, kashi 54.0 cikin dari na yara da suka fara makarantar firamare sun kai aji na 5.

Ilimi mafi girma

  Lokacin da kasar ta sami 'yanci a shekarar 1960, Chadi ba ta da jami'a. A cikin shekaru goma na farko na rayuwar kasar, ɗaliban da suke so su yi karatu bayan matakin sakandare dole ne su je kasashen waje. A cikin shekara ta 1966-67, 'yan Chadi tamanin da uku suna karatu a waje da kasar; a shekara mai zuwa, wannan adadin ya tashi zuwa 200. A farkon shekarun, kusan dukkanin daliban da ke neman ilimi mai zurfi maza ne. Adadin mafi girma ya tafi Faransa (kashi 30 cikin dari a cikin shekara ta 1966-67, alal misali), amma wasu 'yan Chadi sun yi karatu a Belgium, Senegal, Côte d'Ivoire, da Kongo. A wannan lokacin, yawancin ɗalibai suna neman digiri a fannin ilimi, zane-zane, noma, da magani.

Bisa ga yarjejeniya tare da Faransa, Jami'ar Tchad ta buɗe a cikin shekara ta 1971-72. An ba da kuɗi kusan gaba ɗaya ta hanyar taimakon Faransanci, ƙungiyar 25 ta yi maraba da ɗalibai 200 a shekara ta farko. A shekara ta 1974-75 na ilimi, rajista ya hau zuwa 500, kuma jami'ar ta kammala karatun ta na farko na 45. Tilasta wa'azin yondo ya rushe shekara ta makaranta mai zuwa, amma bayan da aka hambarar da Tombalbaye da kuma ƙarshen motsi na ainihi, jami'ar ta ci gaba da girma. Shigarwa ya tashi daga 639 a 1976-77 zuwa mafi girma na 1,046 a 1977-78, sannan ya sauka dan kadan zuwa 974 a 1978-79. Abin takaici, yakin basasar Chadi ya rage ayyukan jami'a a 1979 da 1980, lokacin da yaƙe-yaƙe na farko da na biyu na N'Djamena suka yi barazanar wurare da ɗalibai. Tare da dawowar kwanciyar hankali a farkon shekarun 1980, jami'ar ta sake buɗewa. A cikin 1983-84 jami'ar tana da malamai 141 da dalibai 1,643.

Baya ga jami'ar, ilimi mafi girma a Chadi ya haɗa da malami mai ci gaba - cibiyar horo, Ecole Normale Supérieure, wanda ya horar da malamai na makarantar sakandare. Shiga a cikin shekarun makaranta na 1982-83 da 1983-84 ya zo kusan dalibai 200. Shirye-shiryen digiri sun haɗa da tarihin ƙasa, wallafe-wallafen zamani, Turanci da Faransanci, Larabci da Faransaniya, lissafi da kimiyyar lissafi, da ilmin halitta-geology-chemistry.

Ilimi na sana'a

  A shekara ta 1983 an ba da ilimin sana'a a makarantun sakandare guda uku (a Sarh, N'Djamena, da Moundou), kuma Collège d'Enseignement Technique a Sarah Adadin shiga ga uku daga cikin makarantun fasaha guda huɗu sun tsaya a 1,490 a shekara ta 1983.

Wadanda suka kammala karatun firamare da ke sha'awar horar da fasaha ko sana'a na iya bin darussan biyu. Ko dai za su iya shiga matakin farko, shirin shekaru uku (firimiya) a kwaleji (bayan haka za su iya canja wurin zuwa ɗayan makarantun fasaha huɗu) ko kuma za su iya yin rajista kai tsaye a ɗayan lycées don shirin shekaru shida. Dalibai da suka kammala karatun farko na shekaru uku sun sami takaddun shaida na ƙwarewar ƙwararru; waɗanda suka gama dukan karatun shekaru shida an ba su difloma.

Baya ga dabarun lycées, wasu cibiyoyi da yawa sun ba da horo na sana'a a Chadi a farkon shekarun 1980. Wadannan sun hada da Ecole Nationale d'Administration, wanda aka buɗe a 1963 a N'Djamena; makarantar gidan waya da sadarwa a Sarh; makarantar ilimi ta fasaha da ke da alaƙa da ayyukan jama'a; da makarantar noma ta Ba-Illi. Sauran 'yan Chadi sun yi karatu a cibiyoyin horar da fasaha a kasashen waje.

A ƙarshen shekarun 1980s, ba a samun ilimin likitanci a Chadi ba. Cibiyar horar da likitanci ita ce Makarantar Kiwon Lafiyar Jama'a da Ayyukan Jama'a (Ecole Nationale de Santé Publique et de Service Social - ENSPSS) a N'Djamena . Shigar da shi, duk da haka, ya kasance mai iyaka sosai; a cikin 1982 akwai dalibai ashirin da takwas kawai a aikin jinya, uku a cikin aikin zamantakewa, da talatin da uku a cikin lafiyar jama'a.