Masarautar Igala

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
Masarautar Igala
masarautar gargajiya a Najeriya

Masarautar Igala, wacce aka fi sani da Masarautar Idah, Anè-Ìgàlá, ita ce daular Afirka ta Yamma kafin mulkin mallaka, Middle Belt kamar su kwara state, kogi state, Benue, Niger state, da dai sauransu a Najeriya .[1]Mutanen Igala ne suka kafa masarautarsu, sannan suka yadda da Attah a matsayin Sarkin su, Uba kuma shugaban ruhaniya, tare da babban birninta a Idah . Ko da yake mutanen Igala sun yi ƙaura zuwa wasu ƙasashe, an yi imanin cewa mafi yawa idan ba duka Igala ba ne suka zauna ko suka fito daga Idah wanda shine Babban birni na Masarautar Igala. Masarautar Igala ta yi tasiri kuma ta sami tasiri daga Yarbawa, Idoma, Igbo da Jukun kuma mai yiwuwa ta ƙunshi ƙungiyoyin zuriyar waɗannan rukunin waɗanda suka zauna tare da mazaunan Igala.

Ilimin harshe na Igala[gyara sashe | gyara masomin]

(Abo-Igala = mutane) (Al'adu = ÌCHÒLÒ / ÙCHÒLÒ) (Ichi Igala = Yaren Igala)

Yanzu game da sanya sunan igala ana iya rushe shi azaman Iga wanda ke nufin bangare, toshewa, bango mai raba kuma wanda Ala ke nufin "Tumaki". Iga-ala ya zama igala Dangane da dalilan da suka sa mutanen Igala suka bayyana kansu da kuma al'ummarsu saboda wannan a halin yanzu ya wuce sanin masaniyar ilimi watakila saboda aikatawa Tunanin mutane na tumaki kuma jihar ta zama bango ko bangare da ke kare su.

Addini[gyara sashe | gyara masomin]

Animism shine addini na gargajiya na Igala kuma har yanzu mutane igalan kenan da yawa suna bin shi. Wannan tsarin imani an tsara shi akan tsarin ruhun magabata. Yawancin al'ummomi, iyalai, da mutane suna da wuraren bautar gumaka waɗanda suke bauta wa gumaka da ruhunai. Masu kula da gida suna aiki a matsayin likitocin magani, kuma suna da ilimin tarihin gargajiya na baka da kuma amfani da ganye da tsirrai don warkar da cututtuka. Addinin Musulunci yana cikin addinin da Igala sukeyi . An gabatar da addinin ta hanyar kasuwanci da Sokoto, Kaduna, Kano, da dukkan masarautu da masarautun arewacin Najeriya. Ciniki a arewacin Nijeriya ya rinjayi yawancin al'adu a cikin kasar Igala tare da gabatar da rubutun larabci na Ajami. Kiristanci ana amfani da shi ne daga mutanen Igala a matsayin sakamakon kai tsaye na fatauci tare da Portuguesawa kasuwar Fotigal ta hanyar Masarautar Benin kuma turawan yankin suka hanzarta. Furotesta, Katolika, Angalika, Baftisma, da Methodisma suna cikin siffofin Kiristanci da ake yi.

Tsarin siyasa[gyara sashe | gyara masomin]

Kotun Àtá ana kiranta da suna Ogbede tare da shugabanta ana kiranta da Ogbe ko shugaban kotun Amedibo su ne bayin Sarauta kuma Amonoji su ne baban Àan alamun Alama na iko su ne kayan Royal waɗanda suka haɗa da dutsen ado (beads) kalmomin (wuyan-wuyansu) tufafi (olawoni) jan-hula (olumada) da otihi (flywhisk) kamar yin ado da gashin tsuntsaye. ) Ejubejuailo (The Ata's pectoral Mask) 2) Onunu-Ere (Royal Crown) 3) Unyiale Ata (Royal Umbrella) 4) Odechi / Okakachi (Royal Band) 5) Oka kpai Okwu (Royal Beads) 6) Akpa-Ayegba (Wurin zama)

Àtá Igala mai kula da manyan abubuwa masu tsarki na Igala, wuraren bauta da bukukuwa

Ach'adu Babban jami'in Oko-Ata (mijin gargajiya na Ata ko Firayim Minista = Ach'adu)

Har ila yau, shugabannin lardin (ONU) Hakiman lardin (Am'onu) suna tsare da wuraren bautar gumaka, tsatsuba, abubuwa masu alfarma da bukukuwa a yankunansu. Shugabannin gundumomi (Am'onu-ane).

KAFOFIN AL'UMMA (GAGO)

Shugabannin Kauyen (OMADACHI)

SHUGABAN MATASA (ACHIOKOLOBIA)

Daga cikin taken Igala taken mutane biyu ne kacal a lokaci daya yayin take na Onu, Achema, Akoji, Makoji, Eje, Onoja mutane da yawa suna amfani da wadannan taken har ila yau ana iya amfani dasu a matsayin sunaye a lokuta da yawa wadannan sunayen suna da nasaba da sana'oi sabanin kasancewa suna ne kawai da ake gudanarwa kamar su Gago wanda shine shugaban dangi ko Onoja shine shugaban kasuwa har ma da sunayen da ake amfani da su kamar lakabi kamar Akoji wakili da Makoji wakilci kuma maye gurbin Ata ko Sarki ana ba da irin waɗannan sunaye da fatan cewa  yaron zai sami wannan taken har ila yau ya kamata a lura cewa ba safai ake bayar da taken saboda kawai arzikin wani ba amma ƙari bisa cancanta

Bangarorin Igala[gyara sashe | gyara masomin]

Ƙasar Igala tana da majalisun gargajiya na mulki guda tara wadanda suka hada da Idah babban birnin kasar. Hukumomiiguda tara kowannensu yana da sarki (Onuh wanda aka nada shi ta hanyar addini ta hanyar hadaddun tsarin al'adun gargajiyar da kuma aikace-aikacen da shugaban majalisar Attah Igala a Idah ke gudanarwa . Shuwagabannin Igala bakwai sune: Ankpa, Ajaka, Ugwolawo, Anyigba, Dekina, Omalla, Olamaboro .

A tarihance, kowace majalisa tana da matakai daban-daban na tsarin mulkin gargajiya wanda ya danganci karbar haraji daga masu mallakar filaye, masunta da kasuwancin kasuwa.

Ata[gyara sashe | gyara masomin]

Na farko " Ata ", lakabin da aka baiwa mai mulkin, shine Ebulejonu, mace; ita ce dan uwanta Aganapoje, mahaifin Idoko. Idoko daga baya zai gaje shi a matsayin Ata, kuma ya haifi yara biyu Atiyele da Ayegba om'Idoko (Ayegba dan Idoko), Atiyele dan fari na Idoko ya yi hijira zuwa gabashin masarautar don kafa masarautar Ankpa yayin da Ayegba na biyu na Idoko ya gaji mahaifinsa. kamar yadda Ata'IGala. Ya jagoranci yaƙi da Jukun, wanda ya haifar da nasara. An nada HRH Idakwo Micheal a matsayin sabon Ata na Igala a watan Disambar shekara ta 2012. Matsayin Ata Igala yana juyawa tsakanin rassa huɗu na dangin masarauta. Abutu- Eje ne ya kafa masarautar Igala a karni na 16. Mulkin da manyan jami'ai tara na mulki ke jagorantar jami'an kira da igala Yaar Sharabi ke hannunsu na wurin ko kuma ƙasa mai alfarma . Kujerar sarauta ta Ata a halin yanzu tana juyawa tsakanin dangin Aju Akogwu, Aju nazarin, Aju Akwu, Aju Ocholi, Aju na nufin nuna ko wanene dangin suka fito kasancewar shi kakannin dangin

  • Abutu Eje

'Yancin Zamani Ata

  • Ebulejonu mm Abutu (f)
  • Agana poje mm Abutu
  • Idoko mm Agana poje
  • Ayegba mm Idoko
  • Akumabi mm Ayegba (Onu)
  • Akogwu mm Ayegba
  • Ocholi mm Ayegba (Ohiemi Obogo)
  • Agada Elame mm Ayegba
  • Amacho mm Akumabi
  • Itodo Aduga mm Akumabi
  • Ogala mm Akogwu
  • Idoko Adegbe mm Ocholi
  • Onuche mm Amacho
  • 1835 Ekalaga mm Ogala
  • 1835-1856 Amocheje mm Itodo
  • 1856-1870 Odiba mm Idoko
  • 1870-1876 Okoliko mm Onuche
  • 1876–1900 Amaga mm Ekalaga

Lokacin da Turawan British sukayi mulkin mallaka a masarautar Ata

  • 1900-1903 Ocheje Onokpa mm Amocheje
  • 1905–1911 Ame Oboni mm Odiba
  • 1911–1919 Oguche Akpa mm Okoliko
  • 1919–1926 Atabo mm Amaga
  • 1926–1945 Obaje mm Ocheje
  • 1945 - 23 Yuni 1956 Umaru Ame Akpoli mm Oboni

Ƴancin mulki a Najeriya a Ata

  • 20 ga Oktoba 1956 - 16 ga Yuli 2012: Aliyu Ocheja Om Obaje - Turawan Ingilishi suka nada shi jim kadan kafin samun ‘yancin kai
  • 10 ga Maris 2013 - 27 ga Agusta 2020: Idakwo Michael Ameh Oboni II

Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]

Masarautar Igala ba ta tsufa kamar yadda wasu ke da'awa ba. Dangane da labaran Igala na asali da kuma binciken masana kimiyyar kayan tarihi, ba a kafa masarautar Igala ba har zuwa tsakiyar 1500s, kusan 1550s lokacin da Attah ta farko, Ebule Jonu (mace) ta kafa masarautar tare da babban birninta a Idah. Ebule Jonu diyar Abutu Eje ce, wacce ta yi kaura zuwa Amagede a ƙasar Igala daga Masarautar Doma ta Nassarawa. A wancan lokacin, yankin yana kiran yankin Doma, Keana, da Wukari a matsayin Kororofa da hausawa. Abutu Eje yayi ƙaura tare da mabiyan sa zuwa Amagede a farkon shekarun 1530.

Doma masarautar Arago ce. Arago rukuni ne na mutanen Idoma. Koyaya, wani yanki na Doma yayi ƙaura daga Bida, wanda ke cikin ƙungiyar Beni, ya haɗu sosai har ya samar da daular Doma mai mulki. Daga wannan ɓangaren Nupe ɗin da aka lalata a cikin masarautar Doma ne Abutu Eje ya fito. Don haka Attah ta Igala na yanzu mutumin Idoma ne mai al'adun Nupe. Babban birnin Igala, Idah, kalma ce ta Arago-Nupe wacce ke nufin Cliff / Canyon, wanda ke bayanin yanayin Idah. Da'awar '' Jukun '' hijirar karya ce. Wannan labarin ya samo asali ne daga zaton da wasu marubutan Turai suka yi cewa Kororofa ƙungiyar Jukun ce yayin da a zahiri yanki ne na mutane wanda Hausawa suka kira da Kororofa / Kwararafa wanda ke nufin 'Mutumin da ke zaune a gefen kogin Kwara'. A zahiri, masarautar Ebira ta Opanda ta gabaci Masarautar Igala. Yana da kyau a sani cewa kamar yadda ikirarin zuriyar Jukun ya zama karya kuma babu wata alama ta tasirin Jukun a Igala, haka nan babu tasirin Igala - walau na al'ada ko na yare - a yankunan da ba a bayyana su ba kamar yadda ake gabatar da girmamawa ga Attah na Igala. Kuma ƙari, Attah na Igala / Igara ba sunan asalin sa bane. Attah ce ta Idah.

Kafin fitowar kungiyar 'yan ci-rani daga Doma wurin da yanzu ake kira ƙasar Igala kasa ce da ta kunshi hadaddun rukunin Yarabawa, Idomawa(Idoma dace / Akpoto), da Igbo. Wannan rukunin matasan shine Igala naku na yau. Wannan ma ya yarda da shi a cikin 2017 ta Attah Ameh Oboni a wata hira da ya yi da punch; kodayake a yau ya ce Igala daga Masar ne. Duba don ganin tattaunawar da jaridar Punch da su ( https://punchng.com/im-first-attah-in-igala-history-with. . . / ). Yana da mahimmanci a san cewa babu wata kalma a cikin yaren Igala, ban da waɗanda suka aro daga Hausa a lokacin ranakun yankin Najeriya ko kuma aka aro daga maƙwabcin Ebira, Nupe, ko Okpoto (ba Akpoto ba), wannan ba ko dai kalma ce ba fahimtar kalma daga Idoma, Yarbanci, ko yaren Igbo. Kabilar Idoma, Yarbawa, da Ibo sune kungiyoyin da suka kafa kungiyar masu ilimin yare a Igala.

Duba kuma[gyara sashe | gyara masomin]

  1. https://www.legit.ng/1164443-list-middle-belt-states-nigeria.html