Mutanen Ngizim
| Yankuna masu yawan jama'a | |
|---|---|
| Najeriya |
Mutanen Ngizim (Ngizmawa, Ngezzim) suna zaune ne a jihar Yobe, arewa maso gabashin Najeriya[1]. Ya zuwa shekarar 1993, an kiyasta Ngizim 80,000. Ƙabilar na zaune ne a garin Potiskum, babban birni a jihar Yobe kuma asalin garin Ngizim ne, da kuma yankunan gabas da kudancin garin. Jama'ar Ngizim sun kasance suna rayuwa a wasu sassan jihohin Borno da Jigawa, amma tun daga lokacin sun rasa asalinsu na al'ada bayan an haɗe su zuwa wasu ƙabilun. Ngizim suna magana da wani yaren Cadi wanda ake kira Ngizim.[2]
Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]
Kafin Jihadin Fulani na shekarata ta alif 1804, tarihin mutanen Ngizim yana da alaƙa sosai da ta Daular Bornu . Zuwa shekarar 1472, lokacin da aka kafa babban birni na Daular Bornu, Birni Ngazargamu, Ngizim sun sami suna a matsayin manyan mayaƙa. Yayin da suka karfafa tasirinsu a kan wasu sassan jihar Yobe, ta yanzu babban garinsu na al'adu Potiskum ya zama cibiyar yanki. A farkon karni na 20, Ngizim suka yi tawaye ga Masarautar Fika, wacce hukumomin mulkin mallaka suka ba ta ikon siyasa a kansu. Babban jami'in gundumar Birtaniyya ne ya jagoranci rundunonin yaƙi da Ngizim; Daga baya aka kashe Mai Agudum, shugaban ‘yan tawayen. Ba a sake dawo da masarautar Ngizim ba sai a shekarar alif 1993 lokacin da gwamnan jihar ya nada Mai Muhammadu Atiyaye. Shugaban Ngizim na yanzu, Mai Umaru Bubaram Ibn Wuriwa Bauya an sabunta shi zuwa matsayin Sarki mai daraja ta daya daga tsohon Gwamna Bukar Abba Ibrahim.[3]
A bayanansa na "Tarihin shekaru goma sha biyu na farkon mulkin Mai Idris Alooma (1571-1583) na Imam Ahmad Ibn Furtua", HR Palmer ya bamu labarin kalmar Ngizim. "Akwai nau'ikan nau'ikan wannan sunan wanda duk da cewa an bambanta su da alama suna nuna mutane iri ɗaya ne - N'gizim, N'gujam, N'gazar, N'Kazzar, N'gissam". A wani bangare na bayanan, ya gaya mana cewa Mai Ali Ghaji Dunamani ne ya kafa Birni N'gazargamu a kusan 1462, wanda ya sayi shafin daga "So" wanda ke zaune a yankin. "Sunan babban birnin daidai yadda ake rubuta shi da sunan N'gazargamu ko kuma N'gasarkumu. Kashi na farko na kalmar yana nuna cewa mazaunan yankin da suka gabata inda N'gazar ko N'gizim suke. Yankin baya na kalmar "Gamu" ko "Kumu" daidai yake da sashin farko na kalmar "Gwombe" kuma yana nufin ko dai (i) shugaba ko Sarki ko (ii) ruhun kakanni. " Yin tafiya ta hanyar rarrabuwa game da N'gizim wanda zai iya tabbatar da iyakar yaduwar su a Yammacin Sudan . Akwai batun N'gizim sannan kuma ƙabilar N'gizim a yammacin masarautar da ake kira Binawa. Binawa kuma ana kiranta da Mabani wanda ya tashi daga yankin Bursari yamma da Birni Gazargamu zuwa Katagum.[4]
Tarihin Kanem-Bornu na farko[gyara sashe | gyara masomin]
Akwai bayanai daban-daban ga mutanen Ngizim a cikin tarihin Kanem-Bornu tun daga farkon yaƙin basasar Kanem a cikin qarni na 1396. Ana iya cewa mutanen Ngizim sun taka rawar gani wajen ƙaura da babban birnin masarautar daga Njimi zuwa N'gazargamu. Ya faɗi HR Palmer:
Daga wani tushe, mun sami bayanin Ngizim yana ɗaya daga cikin farkon ƙungiyoyin da suka yi ƙaura daga Kanem:
Harshe[gyara sashe | gyara masomin]
Ngizim yana ɗaya daga cikin yarukan Chadi guda biyar yan asalin jihar Yobe, sauran kuma sune Bade, Bole, Karai karrai, da Ngamo. Ngizim memba ne na West Branch of Chadic kuma saboda haka yana da dangantaka da Hausa, babban harshe a duk arewacin Najeriya . Mafi kusancin dangin harshe Ngizim sune Bade, ana magana da shi a arewacin Potiskum a masarautar Bade (Bedde), da Duwai, ana magana da shi a gabashin Gashua . Ba kamar wasu daga cikin sauran yarukan a jihar ta Yobe ba, Ngizim bashi da yarukan magana sosai.ref = "humnet" />
Shugabannin gargajiya[gyara sashe | gyara masomin]
Basaraken gargajiyar mutanen Ngizim shi ne Mai Potiskum, wanda kujerun sa suke a Potiskum. Kamar yawancin sarakunan gargajiya a arewacin Najeriya, Mai Potiskum shima shine babban shugaban musulinci a tsakanin mutanen sa.
Garin Potiskum[gyara sashe | gyara masomin]
Game da tarihinsu na baya-bayan nan, lokacin Jihadin Fulan musamman a shekarar 1808, wani rukuni na N'gizim karkashin jagorancin Bauya sun bar Mugni sakamakon harin da ta'addar Fulani Jihadi suka kaiwa Birni N'gazargamu. Sun ɗauki hanyar kudu zuwa yankin Kaisala. Da isar su, Bauya da tawagarsa sun taimaka wa mazaunan Kaisala murƙushe wani hari da N'gazar (reshen Ngizim) na Daura (Dawura) ya kawo musu. Bayan kai wa garin Daura hari da mamayarsa, Bauya ya kafa nasa yanki ya kira shi "Pataskum" wanda Turawa suka gurbata shi zuwa "Potiskum". Kalmar "Pataskum" jumlar Ngizim ce ma'anar gandun daji na "Skum". "Pata" ma'ana gandun daji a cikin yaren Ngizim kuma "Skum" wani nau'in itace ne da aka samu wadatacce a yankin a lokacin da aka kafa garin Potiskum.
Sananne mutane[gyara sashe | gyara masomin]
- Kursu Bin Harun (Grand Vizier na daular Borno a lokacin mulkin Mai Idris Alooma)
- Nasr Bultu (Mai shiga tsakani tsakanin Ngizim ta yamma da gwamnatin Mai Idris Alooma)
- Umaru Bubaram Ibn Wuriwa Bauya (Mai Potiskum)
- Mamman Bello Ali (Gwamnan jihar Yobe daga 29 ga Mayu 2007 ya mutu a ranar 27 ga Janairun 2009)
Ƙara karantawa[gyara sashe | gyara masomin]
- Abubakar MD (2013). Mutanen Ngizim da al'adunsu. Rubutun da ba a buga ba a Gidan Tarihi na Masarautar Pataskum, Potiskum, Jihar Yobe.
- Kayan aiki daga mai kula da Gidan Tarihin Masarautar Pataskum, Ahmad Garba Babayo (2014).
- Danchuwa AM (2013). Mutanen Ngizim. Rubutun da ba a buga ba a Gidan Tarihi na Masarautar Pataskum, Potiskum, Jihar Yobe. (Hakanan akwai a www.scribd.com).
Hanyoyin Haɗin Waje[gyara sashe | gyara masomin]
- Aikin Binciken Harshen Yobe Archived 2012-03-15 at the Wayback Machine
- Rahoton kabilanci: Ngizim .