Mutanen Akan

Mutanen Akan
	;
Jimlar yawan jama'a
	20,000,000
Yankuna masu yawan jama'a
	Ghana, Ivory Coast, Brazil, Jamaika, Suriname, Tarayyar Amurka, Birtaniya da Togo
Harsuna
	Yaren Akan
Addini
	Kiristanci, Mabiya Sunnah da Akan religion (en)

Akan wata ƙabila ce da ke zaune a yankunan kudanci na ƙasar Ghana da Ivory Coast a yanzu a Yammacin Afirka. Harshen Akan (wanda aka fi sani da Twi /Fante) rukuni ne na yaruka a cikin reshen Tano na tsakiya na rukunin gidan Potou-Tano na dangin Niger-Congo. Rukunin ƙungiyoyin mutanen Akan sun haɗa da:

Rukuni-rukuni na kungiyoyin Akan masu magana da harshen Bia sun haɗa da Anyin, Baoulé, Chakosi (Anufo), Sefwi (Sehwi), Nzema, Ahanta, da Jwira-Pepesa. Gungiyoyin rukuni na Akan duk suna da halaye na al'ada cikin al'ada; galibi musamman binciken asalin ɗan adam, gadon dukiya, da maye gurbinsa zuwa babban ofishin siyasa.

Hakanan ana iya samun al'adun Akan a cikin Amurka, inda kuma aka kame wasu Akans a matsayin fursuna. Kusan kashi goma cikin ɗari na jiragen ruwa na bayi waɗanda suka tashi daga Kogin Zinariya sun ƙunshi mutanen Akan. Asalin tushen arziki a cikin tattalin arzikin Akan shine zinariya. Koyaya, kamewa da sayarwar mutanen Akan sun kai kololuwa yayin rikicin Fante da Ashanti (kamar yadda duka suka sayar da yawancin waɗanda suka kama a matsayin fursunonin yaƙi). Rikicin Akan ya haifar da adadi mai yawa na fursunonin soja, da aka sani da "Coromantee" ana sayar da shi cikin bautar. Sojojin Coromantee da sauran fursunonin Akan sun shahara da yawaitar tawayen bayi da dabarun juriya na shuka. Waɗannan fursunonin ana jin tsoron su a cikin Amurka duka. Gadonsu ya bayyana a cikin kungiyoyi kamar Maroons na Caribbean da Kudancin Amurka.

An yi imanin cewa mutanen Akan sun yi ƙaura zuwa inda suke a yanzu daga yankin Sahara da yankin Sahel na Afirka zuwa cikin gandun daji a wajajen ƙarni na 11. Yawancin Akan suna ba da tarihinsu kamar yadda ya faro a yankin gabashin Afirka saboda a nan ne asalin ƙabilar Akan kamar yadda muka san su a yau ya faru.

Al'adar baka ta dangin Abrade (Aduana) mai mulki sun bayyana cewa Akans sun samo asali ne daga tsohuwar daular Ghana. Mutanen Akan sun yi ƙaura daga arewa ta cikin Masar kuma suka zauna a Nubia. Kusan 500 AD (karni na 5), saboda matsin lambar da masarautar Axumite ta Habasha ta yi, Nubia ta wargaje kuma mutanen Akan suka koma yamma suka kafa kananan masarautun kasuwanci. Waɗannan masarautun sun girma kuma kusan 750 AD an kafa Masarautar Ghana. Daular ta kasance daga 750 AD zuwa 1200 AD kuma ta rushe sakamakon shigar da Musulunci a Yammacin Sudan, kuma saboda kishin da Musulmai ke da shi na tilasta addininsu, daga karshe kakanninsu suka tafi Kong (watau Ivory Coast ta yanzu). Daga Kong, sun koma Wam sannan kuma zuwa Dormaa (dukansu suna cikin yankin Brong-Ahafo na yanzu). Motsi daga Kong ya zama dole saboda sha'awar nemo yanayin savannah masu dacewa tunda ba'a saba dasu da rayuwar gandun daji ba. Kusan karni na 14, sun ƙaura daga Dormaa a kudu maso gabas zuwa Twifo-Heman, Cape Coast. Wannan motsi ya kasance da dalili na kasuwanci. An kafa masarautar Bonoman (ko Brong-Ahafo) a ƙarni na 12. Tsakanin ƙarni na 12 da 13, haɓakar zinariya a yankin ta kawo wadatar Akans da yawa. A lokacin matakai daban-daban na Masarautar Bonoman, kungiyoyin Akan sun yi ƙaura daga yankin don ƙirƙirar jihohi da yawa waɗanda suka fi yawa kan haƙar zinare da fataucin amfanin gona. Wannan ya kawo arziki ga yawancin jihohin Akan kamar su Akwamu Empire (1550-1650), kuma a ƙarshe ya haifar da haɓakar sanannen masarautar Akan, Daular Ashanti (1700-1900).

Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]

Daga karni na 15 zuwa karni na 19, mutanen Akan sun mamaye ayyukan hakar gwal da fatauci a yankin; a duk tsawon wannan lokacin suna daga cikin ƙungiyoyi masu ƙarfi a Afirka. Filin gwal na Akan, a cewar Peter Bakewell, su ne "yankin da ke da matukar annashuwa a cikin dajin da ke tsakanin kogin Komoe da Volta." Filin gwal na Akan ya kasance ɗayan manyan filayen zinare guda uku a yankin, tare da filin zinariya na Bambuk, da filin zinare na Bure.

Wannan wadatar da ke cikin zinariya ta jawo hankalin 'yan kasuwar Turai. Da farko dai, Turawan sun kasance ‘yan kasar Portugal, ba da jimawa ba kasashen Holan da Birtaniyya suka hada kai don neman zinaren Akan. Akan sun yi yaki da jihohin da ke makwabtaka a yankin su don kama mutane da sayar da su a matsayin bayi ga Turawa (Portuguese) wanda daga baya ya sayar da bayin tare da bindigogi ga Akan don musayar Akan zinariya. Hakanan kuma ana amfani da zinaren Akan don siyan bayi daga gaba zuwa arewa ta hanyar Trans-Saharan. Akan sun sayi bayi don taimakawa gandun daji da ke cikin Ashanti. Kimanin kashi ɗaya bisa uku na yawancin jihohin Akan barori ne (watau mutanen da ba Akan ba). Akan ya fita daga masu siyan bayi zuwa siyar da bayi kamar yadda abubuwan canzawa a cikin Gold Coast da Sabuwar Duniya suka canza. Don haka, mutanen Akan sun taka rawa wajen wadatar da Turawa da bayi, wadanda daga baya aka bautar dasu don cinikin bayi na Trans-Atlantic. A shekara ta 2006 Ghana ta nemi gafarar zuriyar bayi saboda rawar da Ashantis suka taka a cinikin bayi.

Mutanen Akan, musamman mutanen Ashanti, sun yi yaki da Turawan mulkin mallaka kuma suka kayar da su a lokuta da dama don ci gaba da cin gashin kai. Wannan ya faru a lokacin yaƙe-yaƙe na Anglo-Ashanti: Yakin Zinari na Zinare da sauran yaƙe-yaƙe irin wannan. A farkon 1900s, Ghana ta kasance masarauta ko kariya ta Burtaniya, yayin da ƙasashe a cikin Ivory Coast suna ƙarƙashin Faransawa. A ranar 6 ga Maris 1957, biyo bayan mulkin mallaka daga Burtaniya karkashin jagorancin Kwame Nkrumah, Kogin Zinariya ta haɗu da Burtaniya Togoland da Yankin Arewa, Upper East Region, da Upper West Region na Kogin Zinariya don ƙirƙirar Ghana. Kasar Ivory Coast ta sami 'yencin kai a ranar 7 ga watan Agusta 1960.

Siyasar Akan[gyara sashe | gyara masomin]

Akan suna daukar kansu al'umma daya. Akan yana nufin farko, mafi mahimmanci, mai nuna wayewa da wayewa. Duk da yake a al'adance na gargajiya, suna kuma hadewa ta hanyar ilimin falsafa ta hanyar kungiyoyin ruhohi 12 da ake kira Ntoro ko egya-bosom. A cikin ƙasar Akan akwai rassa dangane da yaruka da yawa, mafi faɗi kuma mai yiwuwa tsohuwar da ake amfani da ita ita ce Twi. Kowane reshe yana riƙe da tarin jihohi daga baya zuwa jihohi. Sarakuna da yawa waɗanda ake kira Ahemfo suna mulkin jihar ko Aman. Jihar ita ce asalin asalin siyasar Akan. Yawancin jihohi da jihohi-birni na iya haɗuwa don kafa ƙungiyar ƙawance ko daula ba tare da la’akari da ƙabila ko ƙabilar da suka fito ba, yayin da waɗancan mutanen na ƙabilar Akan ko kuma galibi galibi aka ci su ko aka haɗa su ta hanyar yaƙi ko yarjejeniya. Misali, kasar Guan ta Larteh da Akyem ta Akropong sun hade wuri daya don kafa Masarautar Akwapim don kauce wa Akwamu, wadanda Guan suke ganin zalunci ne. Karkashin Jiha akwai Rabarori kuma a karkashin wadannan Rabawan akwai garuruwa da kauyuka.

Akan tsara sarakunan Akan gwargwadon ikon su. Shugaban kungiyar hadin kai tsakanin kabilu galibi ana daukar shi Sarki ne, kamar yadda yake a Sarakunan Ashanti, Fante, Akyem da na Akwapim. Karkashin waɗannan akwai shugabannin ƙasashe waɗanda suke daidaita da Sarki wanda kawai ke jagorantar Daula (misali Daular Asante da Denkyira). A cikin shari'ar Asante, a matsayin Masarauta, Asantehene ya yi mulki a kan ba-Oyoko dangin-birni-kuma ya mallaki sarakunan waɗannan jihohin a matsayin mai mulkin Sarki ko Sarki (wanda ba a amfani da shi amma daidai lokacin da ya dace kamar yadda Emperor ke nufin sarkin sarakuna.) Amma dama na gaba, akwai Shugabannin rukuni, an tsara su da farko bisa ga rukuni biyar na rundunar Akan. Amma dama na gaba, akwai Shugabannin rukuni, an tsara su da farko bisa ga rukuni biyar na rundunar Akan. Rundunar Fante ko Asafo sun yi kama da gicciye ko jirgin sama. Tsarin yaƙi yana da Frontline, West Flank, East Flank, babban jiki da Vanguard. Sabili da haka, akwai manyan shugabanni guda biyar a cikin kowane Matsayi. Wadannan suna biye da su a daraja ta hanyar Sarakunan gari sannan kuma Sarakunan garin sannan sarki na gefen gari.

Kabilar Akan yawanci suna da Abusua bakwai (Iyalan dangi) a kowace jiha. Ba su da sunaye iri ɗaya a kowace jiha amma kowannensu yana da dangi iri ɗaya (misali a yankunan Fante da ke bakin teku, ana kiran dangin Asante na Oyoko da Dehyena ko Yokofo). An ba dangin dangin Jihohi waɗanda suke mulki ta hanyar matsayinsu na waɗanda suka kafa wannan yankin. Masarautar Ashanti tana karkashin Masarautar Oyoko. Koyaya, Bretuo ko Twidanfo (a Fante), da sauran dangi, suna mulkin Jihohi, Rarraba, Garuruwa da kauyuka a cikin Masarautar. Kabilun da ke magana da Fante galibi suna da Aslan Clan masu mulkin yawancin jihohinsu (kamar Mankessim). Wasu yankuna ko zuriya suna da haƙƙoƙin keɓewa ga wasu kujeru a cikin Akanland kamar su na Afia Kobi a cikin dangin Oyoko wanda shi kaɗai ke zaune a kan kujeran Zinariya ta Asante.

Akans al'adun mutanen gargajiya ne na Matrilineal na nahiyar Afirka. Gadodi na matriline shine ya sauƙaƙa wajan layin gado. A cikin kowane jinsi ko Gida akwai rassa. Ana kiran shugaban dangi da Abusuapanyin (ko kuma babban dattijo). Matsayi sama da shugaban dangi (Abusuapanin na iyali) shine shugaban dangi (ko Abusuapanyin na dangi). Wadannan rassa ana kiransu Jaase ko Kitchens. Kowane Kitchen yana da nasa lokacin don gabatar da ɗan takara na kujerar ga masu sarautar zuriyar. Da zarar sun yarda da dokokin dan takarar su har zuwa mutuwa. Wannan yana nufin har sai duk Jaase sun gabatar da yan takarar su dole su jira nasu lokacin.

Akan Sarakuna na kowane irin matsayi suna da wasu masu martaba waɗanda ke yi musu aiki a matsayin ƙananan sarakuna. Waɗannan ƙananan shugabannin ba su da taken gado don haka ba su da kujerun baƙar fata. Bayan haka, kowane Sarki yana da mata mai mulkin da aka sani da uwar Sarauniya. Mahaifiyar Sarauniya ta fi kama da mutum-mutumi wanda ke wakiltar babbar 'yar'uwar Sarki ko Sarki don haka mahaifiyar Sarki ko Sarki mai zuwa, za ta iya yin sarauta a matsayin Sarki idan ta ga dama (misali sarauniya-mata musamman daga gidan Asona: Nana Abena Boaa wanda ya mulki Offinso 1610-1640, Nana Afia Dokuaa da ta mulki Akyem Abuakwa 1817-1835, da Nana Yaa Asantewaa wanda ya mulki Edweso 1896-1900). Sun gabatar da dan takarar don la'akari dashi a matsayin Sarki. Mataimakin sarki bashi da uwar Sarauniya kamar yadda taken sa ba gado bane.

Yarima ko Daakye Hene (Fante) (wanda za a yi wa Sarki na gaba) kowane ɗayan zuriyar ne ya cancanci zama a kan kujera. Koyaya, ba duk masu martaba ko mata masu martaba suke Yarima ba kamar yadda wasu zasu iya cancanta. Yarima ba lallai bane dan Sarki ne amma kuma dan dan tsohon Sarki ne a bangaren uwa. Kamar haka, manyan mutane suna ƙoƙari su cimma matsayin yarima a cikin danginsu ko na 'ya'yansu.

Karamin shugaban ba ya bukatar zama mai martaba. Dole ne kawai ya dace da matsayin da zai hau. Wasu daga cikin mukamai za a iya soke su yadda suke so. Sun hada da shugabannin gidan mulki ko Mankrado, masanin harshe, da Chief Kingmaker ko Jaasehen, da Supi ko Janar na Soja, da Kaftin din Soja ko Asafohen (Fante) da sauransu. Hanyar Akans ta mallaki al-ummar su ta burge kabilun wasu kasashen Afirka ta Yamma kuma yayin da Akans suka ci nasara ko suka kulla kawance da wadannan al'ummomin, aka watsa musu wasu sassanta. Birtaniyyawa musamman sun ji cewa tsarin Akan yana da inganci sosai kuma sun yi ƙoƙari su kafa shi a cikin duk mulkokinsu a Yammacin Afirka ta amfani da Tsarin Dokar Kai tsaye. Ewes da Ga-Adangmes tare da kusancin su da Akan sun gyara wasu fannoni game da shi don dacewa da al'ummomin su.

A cikin Ghana da sauran jihohin zamani inda ƙabilar Akan suke, Sarakuna, mataimakan Sarakuna, Sarakuna, da Mashahuran Akans galibi suna matsayin matsayi na alama. Siyasar zamani ta sanya su gefe-gefe a siyasar ƙasa duk da cewa abu ne na yau da kullun a gano cewa zaɓaɓɓen jami'in da aka nada ko wanda aka nada ya kasance na masarautar Akan. Kuma, musamman a ƙauyuka da yankuna marasa talauci, Sarakunan gargajiya har yanzu suna da matukar mahimmanci don tsara ci gaba, sabis na zamantakewa da wanzar da zaman lafiya. Wasu Sarakuna sun yanke shawarar ci gaba tare da jagorancin Masarautun su da Jihohin su ta hanyar da ba ta siyasa ba. Asantehen da okyehen sun jaddada Ilimi da Dorewar Muhalli bi da bi. Wasu kuma suna matsawa gwamnatin kasa da mukarrabanta su cika alkawuran da suka yiwa mutanensu.

A cikin Ghana ta zamani, an kafa wata ƙungiya mai zaman kanta / ta shari'a wacce aka fi sani da gidan "Sarakuna" (kalmar mulkin mallaka don a wulakanta Sarakunan Afirka saboda imanin wariyar launin fata don kada a daidaita Sarkin Afirka da Sarkin Turai a matsayi) don kulawa. "masarauta" da Gwamnatin Ghana kamar yadda Gwamnatin Biritaniya ta taba yi ta ba da izini ga Manyan sarakunan da kuma ba su labarai. Sarakunan Akan da yawa suna zaune a matakai daban-daban na Gidan "Shugabannin". Kowane Matsayi yana da Majalisar Gargajiya, sannan akwai Gidan Yankin "Shugabannin" kuma na ƙarshe gidan Majalisar "Shugabannin". Akan Sarakuna waɗanda suka taɓa yin yaƙi da juna da Sarakunan wasu ƙasashe a cikin Gana yanzu suna zaune tare da su don gina zaman lafiya da kuma ba da shawarar ci gaba ga ƙasashensu.

Subungiyoyin Akan da kuma asalin asali[gyara sashe | gyara masomin]

Mutanen Akan sun hada da wadannan rukunoni masu zuwa: Abinghi, Abbe, Abidji, Aboure, Adjukru, Ahafo, Ahanta, Akuapem, Akwamu, Akye, Akyem, Alladian, Anyi, Aowin, Ashanti (manyan kabilun), Assin, Attie, Avatime, Avikam, Baoulé, Bono, Chokosi, Denkyira, Ehotile, Evalue, Fante, Jwira-Pepesa, Kwahu, M'Bato, Nzema, Sefwi, Tchaman, Twifu, da Wassa. Kalmar Akanman ce ta bayyana asalin al'ummar Akan ko kuma kabila. Kalmar Akan wato (jam'i mai yawa Aman) wanda ke samar da kashi na biyu a cikin wannan magana yana da ma'anar "al'umma, gari, ƙasa, ƙasa". (A) an fassara mutum kamar "Akanland".

Harshen Akan[gyara sashe | gyara masomin]

Akan yana nufin yaren ƙungiyar ƙabilar yare ta Akan da kuma harshen Akan wanda ya kasance kuma shi ne yaren da ake amfani dashi sosai kuma ake amfani dashi a cikin ƙabilar Akan. Kowace kabila da ke da yare nata Akan tana da cikakkiyar sanarwa ga ilimin karatu a cikin yankuna masu rinjaye, a matakin firamare da na ilimin firamare (Firamare 1-3) K-12 (ilimi), kuma sunyi karatu a jami'a a matsayin digiri na farko ko na masters digiri shirin. Ana magana da harshen Akan a matsayin harshe mafi rinjaye a Yammacin, Tsakiyar, Ashanti, Gabas, Brong Ahafo yankuna na dangin Akan. Har ila yau ana magana da yare tare da wasu tasirin Akan da ake kira Ndyuka a Kudancin Amurka (Suriname da Faransanci Guiana), tare da yaren Akan da ke zuwa waɗannan wurare na Kudancin Amurka da Caribbean ta hanyar cinikin bayi na Trans-Atlantic kuma har yanzu ana amfani da sunayen Akan da tatsuniyoyi a cikin waɗannan Kasashen Kudancin Amurka da Caribbean (ana iya ganin wani misali a cikin Maroons na Jamaica da tasirinsu tare da al'adun Akan da kalmomin aro). Tare da yanayin fasahar zamani, mutum na iya sauraren watsa shirye-shiryen rediyo kai tsaye a cikin Akan daga tashoshin rediyo da yawa da karɓar kafofin watsa labarai da watsa labarai na jama'a a cikin Akan daga yawancin hanyoyin watsa labarai da watsa labarai. Akan yayi karatu a manyan jami’o’i a Arewacin Amurka da Amurka, gami da jami’ar Ohio, jami’ar jihar Ohio, jami’ar Wisconsin – Madison, jami’ar Harvard, jami’ar Boston, jami’ar Indiana, jami’ar Michigan, da jami’ar Florida. Harshen Akan ya kasance harshen karatu na yau da kullun a cikin shirin shekara-shekara na Summer Cooperative African Languages Institute (SCALI) kuma ana koyar da harshen Akan kuma ana gudanar da shi ta Akan Orthography Committee (AOC). Wasu daga cikin sifofin halayyar Akans sun hada da sautin, jituwa wasali, da kuma gyara halitta.

Al'adu[gyara sashe | gyara masomin]

Al'adun Akan sune ɗayan al'adun gargajiya na gargajiya na Afirka. Akan zane-zane yana da fadi kuma sananne ne, musamman don al'adun kera nauyin zinare na tagulla, ta amfani da hanyar jefa kakin zuma. Al'adun Akan sun isa Amurka ta Kudu, Caribbean, da Arewacin Amurka.

Wasu daga cikin mahimman tarihinsu na almara ana kiransu anansesem, a zahiri ma'ana "labarin gizo-gizo", amma a ma'anar alama kuma ma'anar "tatsuniyoyin matafiyi". Waɗannan "labaran gizo-gizo" wasu lokuta ana kiransu nyankomsem: "kalmomin allahn sama". Labaran gabaɗaya, amma ba koyaushe ba, suna danganta da Kwaku Ananse, ruhun mai ruɗi, wanda galibi ana nuna shi kamar gizo-gizo, ɗan adam, ko haɗuwa da shi.

Abubuwan al'adun Akan sun haɗa da, amma ba'a iyakance ga: fasahar Akan, zane kente, Kalanda Akan, Akan sarauta, Akan nauyin zinariya, da addinin Akan.

Ra'ayoyin falsafar Akan da gado[gyara sashe | gyara masomin]

Waɗannan su ne ainihin abubuwan da ke tattare da falsafar Akan da gado:

Abusua (mogya) - Abin da Akan ya gada daga mahaifiyarsa
Ntoro - Abin da Akan ke samu daga mahaifinsa, amma ɗayan ba na Ntoro ba ne; maimakon haka mutum na Abusua ne
Sunsum - Abin da Akan ke haɓaka daga ma'amala da duniya
Kra - Abin da Akan ke samu daga Nyame (Allah)

Matrilineality[gyara sashe | gyara masomin]

Da yawa amma ba duk Akan suke aiwatar da al'adunsu na gargajiya na gargajiya ba, suna zaune ne a gidajen danginsu na gargajiya. Kungiyar gargajiya ta Akan ta tattalin arziki da siyasa ta dogara ne da layin mata, waɗanda sune tushen gado da maye gurbinsu. An bayyana jinsi azaman duk waɗanda ke da alaƙa da nasaba ta hanyar asalin haihuwa daga wata kaka. Yawancin rukuni-rukuni an haɗa su cikin rukunin siyasa wanda majalisar dattawa ke jagoranta, kowanne ɗayansa zaɓaɓɓen shugaban zuriya - wanda shi kansa kansa na iya haɗawa da dangin dangi da yawa.

Don haka, ofisoshin jama'a suna da nasaba da tsatson, kamar yadda mallakar ƙasa da sauran dukiyoyin zuriyar. Watau, ana gadon dukiyar dangi ne kawai daga dangin mai ciki. Kowane jinsi yana kula da asalin zuriyar da membobinta suka noma, suna aiki tare don girmama magabatansu, suna kula da auran membobinta, kuma suna sasanta rikice-rikicen cikin gida tsakanin membobinta.

Hakanan an hada kungiyoyin siyasa a sama (a al'adance guda bakwai) amma ya zuwa yau, manyan kungiyoyi guda takwas da ake kira abusua: Aduana, Agona, Asakyiri, Asenie, Asona, Bretuo, Ekuona, da Oyoko. Membobin kowane irin wannan wariyar sun hada kansu da imaninsu cewa dukkansu sun fito daga tsohuwar kakanni daya - saboda haka aure tsakanin membobin kungiya daya (ko abusua) haramun ne, haramun ne ga aure. Mutum ya gaji ko ya kasance memba ne na tsawon rayuwa, nasaba, rukunin siyasa da abusua wariyar uwa, ba tare da la'akari da jinsi ko aure na mutum ba. Membobi da matansu sun kasance suna da alaƙa daban, tare da uwa da yara suna zaune suna aiki a gida ɗaya, kuma mijinsu / mahaifinsu suna zaune suna aiki a cikin gidan daban.

A cewar wani tushe na bayani game da Akan, "Namiji yana da kusanci sosai da ɗan'uwan mahaifiyarsa (wɔfa) amma yana da rauni ƙwarai da ɗan'uwan mahaifinsa. Ana iya kallon wannan a cikin yanayin al'adar auren mata fiye da daya wanda da alama mahaɗan uwa / yaro sun fi ƙarfi ƙarfi fiye da ɗa da uba. A sakamakon haka, a cikin gado, dan yayan mutum (dan 'yar uwarsa) (wɔfase) zai kasance yana da fifiko a kan ɗan nasa. Dangantakar kawuna da dan uwansa, saboda haka, sun hau kan matsayi. "

"Ka'idodin da ke kula da gado, tsara, da shekaru - ma'ana, maza suna zuwa gaban mata da tsofaffi kafin yara." ...Lokacin da 'yan'uwan mace suka kasance, yin la'akari da tsofaffin ɗabi'un ya nuna cewa layin yan uwa sun gaji kafin haƙƙin gadon kayan layya ya sauka zuwa na gaba mai zuwa asalin zuriyar 'ya'yan mata. A ƙarshe, "shi ne lokacin da duk gajiyar magada maza ta ƙare saboda mata" na iya gado.

Wasu wasu fannoni na al'adun Akan an ƙaddara su ne na patriline ba na matriba ba. Akwai kakannin Ntoro 12 (na ruhu), kuma kowa yana cikin kungiyar Ntoro ta mahaifinsa, amma ba ga danginsa da abusua ba. Kowane rukuni na Ntoro yana da sunayen suna, taboos, tsarkakewar al'ada, da siffofin ɗabi'a. Hakan yasa mutum ya gaji Ntoro daga mahaifinsa amma baya cikin danginsa.

Wani littafi (2001) na kwanan nan ya ba da sabuntawa akan Akan, yana mai cewa wasu iyalai suna canzawa daga tsarin dangi na sama zuwa dangin nukiliya. Gidaje, kulawa da yara, ilimi, aikin yau da kullun, da kulawar dattijai, da sauransu duk wannan dangin ne ke daukar nauyin su, maimakon 'yan uwan juna, musamman a cikin birni. Ba a yin watsi da abin da aka ambata a sama game da aure tsakanin dangin mutum, amma "membobin dangi" har yanzu yana da mahimmanci, tare da mutane da yawa da ke rayuwa a cikin tsarin nuna bambancin da aka gabatar a sama.

Tasirin Akan[gyara sashe | gyara masomin]

Abubuwan al'adun Akan gabaɗaya ana iya ganin su a cikin yankuna da yawa. Ana ganin takamaiman abubuwan al'adun Akan musamman a cikin jama'ar Afirka da ke makwabtaka da wasu jama'ar Afirka ta Tsakiya. Hakanan al'adun Akan suna da mahimmanci a Tarihi a cikin Sabuwar Duniya, inda sunayen Akan suke ko kuma suna gama gari, misali tsakanin Coromantins na Jamaica, Kudu da Arewacin Amurka, Barbados, da zuriyar Akwamu a St. John. Kofi, shugaban tawayen bautar ta 1763 da tawaye mai ƙarfi ga mutanen Holland a Guyana ɗan Akan ne.

Fitattun mutane daga asalin Akan[gyara sashe | gyara masomin]

Kwame Nkrumah (1909 - 1972) - ya fara gwagwarmayar kasashen Afirka, wacce ta 'yantar da jihohi da dama daga Turawan mulkin mallaka.
Kofi Annan (1938–2018) - bakar fata na farko da ya shugabanci kungiyar ta Majalisar Dinkin Duniya. An bashi lambar yabo ta Nobel
Arthur Wharton (1865-1930) - ɗan wasa bakar fata na farko a duniya.
Cikakken jerin mutanen ƙabilar Akan a Wikipedia ta Turanci

Hotuna[gyara sashe | gyara masomin]

Akan metalwork from the Brooklyn Museum, New York City, United States.
Mask (Bo Nun Amuin), from the early 20th century.
Wooden mask of an elephant.
Empire of Ashanti warrior military golden war combat helmet and personal armour of the Empire of Ashanti – Museum of Natural History.
Empire of Ashanti Soldier, c. 1824, Visual Art – Joseph Dupuis.
Empire of Ashanti and the Gold Coast map.
Diachronic map showing "Akan-held territory Ashantiland" Sovereign nation state and territorial entity with pre-colonial states and cultures of Africa (spanning roughly 500 BCE to 1500 CE). This map is "an artistic interpretation" using multiple and disparate sources.
The Mali Empire in 1337, including the location of the Bambuk, Bure, Lobi and Akan Goldfields

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]