Harshen Supyire

Mai cin abinci
Sous da aka yi amfani da shi
'Yan asalin ƙasar	Mali, Ivory Coast
Yankin	Yankin Sikasso
Masu magana da asali	(460,000 da aka ambata 1996-2007)
Iyalin harshe	Nijar-Congo? Atlantic-Congo Senufo Abincin Abincin Abin Ciki Mai cin abinci
Lambobin harshe
ISO 639-3	Ko dai:spp - Supyireseb - Shempire (Syenpire, kwafin lambar Supyire ko Cebaara)
Glottolog	supy1237
Taswirar da ke nuna inda ake magana da Supyire.

Supyire, ko Suppire, yare ne na Senufo da ake magana a Yankin Sikasso na kudu maso gabashin Mali da kuma yankunan da ke kusa da Ivory Coast . A cikin yarensu, sunan sùpyìré yana nufin "mutane" da "harshen da mutane ke magana".

Tarihi

Kasancewar farko na Supyire ba a bayyane yake ba. A lokacin da yaren ya bunkasa, an yi la'akari da cewa akwai rikici kaɗan a yankin wanda ya haifar da rabuwa mai yawa tsakanin kakannin Supyire da sauran al'adun yankin. Idan mutane da ke magana da harshe ɗaya suka yi ƙaura zuwa yankin Mali na yanzu sannan suka rabu zuwa ƙananan ƙungiyoyi waɗanda ba su da alaƙa, ana sa ran cewa harsunan za su haɓaka halaye daban-daban a tsawon lokaci. Kwanan nan, kusanci da wasu kabilun ya haifar da ƙamus cike da kalmomin aro waɗanda aka haɗa su cikin harshen yau da kullun. Ilimi ya shafi al'adun al'adu a wannan yanki. Kodayake kaɗan ne suka iya karatu da rubutu, yara da yawa suna zuwa makarantar firamare inda za'a iya gabatar da cakuda harsuna. Akwai rikice-rikice da ke gudana game da amfani da "harsunan uwa" a makarantu. Dokar yanzu ta bayyana cewa makarantun firamare suna ilmantarwa a cikin yaren mahaifiyar yayin da makarantun sakandare ke jaddada amfani da harshe na kowa.

Za'a iya raba rukunin yaren Senufo zuwa rassan arewa, tsakiya, da kudancin, tare da rarraba Supyire a matsayin yaren Senufu na kudu maso arewa. Ƙungiyar yaren Senufo, tare da kusan 2. Masu magana miliyan 2, sun kai daga kusurwar kudu maso yammacin Mali kuma sun rufe wani bangare mai mahimmanci na arewacin Ivory Coast. Har ila yau, akwai aljihun da aka ware na wannan rukuni na harshe a Burkina Faso da Ghana. A matsayin rukuni, ana ɗaukar Mutanen Senufo ɗaya daga cikin tsofaffin kabilun Ivory Coast, bayan sun zauna a can a farkon karni na 17. An yi la'akari da cewa Senufo sun fito ne daga mutanen Kenedugu, waɗanda suka mallaki Mali da Burkina Faso a cikin karni na 17. Wannan al'ada ce ta kafa ƙauyen Sikasso, wanda yanzu yake tsaye a matsayin cibiyar al'adu ga mutanen Supyire. Sikasso ita ce birni na karshe da ya fada cikin ikon Faransa a lokacin da suka mamaye Mali a 1888. Mali ta wanzu a karkashin mulkin mallaka na Faransa a matsayin al'ummar Sudan ta Faransa. A shekara ta 1958, Sudan ta Faransa ta yi ikirarin cin gashin kanta kuma an sake masa suna Jamhuriyar Sudan. A cikin 1960 Jamhuriyar Sudan ta zama ƙasar Mali mai zaman kanta.

A matsayin rukuni na mutane, Supyire suna rayuwa ta hanyar noma wuri mai faɗi. Kowane mutum yana rayuwa daga ƙasar, da farko ta hanyar noma yams, millet, da sorghum, al'adar da ta ci gaba ta hanyar tarihin kakanninsu. Tare da hadewar hanyoyin noma daga al'adun makwabta, an kuma shuka ayaba da manioc. Kula da dabbobi, gami da kaji, tumaki, awaki, da tsuntsaye, suna ba da mahimmin tushen abinci mai gina jiki. A cikin wannan al'ada, wadata tana da alaƙa da yawan da ingancin dabbobi ba tare da kuɗi ba. Dukansu farauta da kamun kifi suna da mahimmanci, kodayake zuwa ƙaramin mataki. Kodayake Supyire sun tashi sama da matakin mafarauci-mai tarawa, yanayin al'adunsu na al'ada bai tashi sama da matakan ƙauyen ba. A cikin al'adun Supyire yana da wuya cewa kowane mutum yana da iko mai yawa kuma akwai nau'o'i biyu na gargajiya kawai - ma'aikata da manoma.

A matsayin al'ada, Supyire, da yawancin kungiyoyin Senufo, an fi saninsu da zane-zane. Masu sana'a a cikin waɗannan al'ummomin ana ɗaukar su zuwa mafi girman matsayi. Yawancin zane-zane sun ƙunshi siffofi da aka yi amfani da su don kawo alloli zuwa rayuwa. Siffofin dabbobi kamar zebras, crocodiles, da giraffes sun zama ruwan dare gama gari. Labari kuma yana taka muhimmiyar rawa a cikin wannan al'ada kuma ɗayan rubuce-rubucen farko na Supyire wani labari ne mai taken "Warthog's Laughter Teeth". Ayyukan Senufo na kaciya ta mata ya sa wannan al'ada ta zama sananne a duniya. Ayyukan kaciya na mata, wanda aka yi don dalilai na al'adu ko addini, ana nufin alama ce ta wucewa yayin da 'yan mata suka zama mata. A cikin waɗannan al'adu, ana sa ran maza su shiga cikin al'adu daban-daban na wucewa. Babban addinin yankin Musulmi ne, kodayake yawancin "bushmen" suna sanya bangaskiyarsu ga alloli masu kama da mutane. Addu'ar kakannin da suka mutu ma ya zama ruwan dare.

Fasahar sauti

Sautin da aka yi amfani da shi

Supyire consonants

		Labial	Alveolar	Palatal	Velar	Glottal
Nasal		Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink
Plosive / Affricate	voiceless	Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink <c>	Template:IPAlink	Template:IPAlink
	voiced	Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink <j>	Template:IPAlink
Fricative	voiceless	Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink <sh>
	voiced	Template:IPAlink	Template:IPAlink	Template:IPAlink <zh>
Approximant			Template:IPAlink	Template:IPAlink <y>	Template:IPAlink

Supyire yana da bambancin murya kuma yana ƙunshe da tsayawar glottal, halayyar da aka saba da ita a cikin harsunan Afirka. Koyaya, ba shi da ƙwayoyin ƙwayoyin cuta.

Tsayawa marasa murya suna da takamaiman iyaka kuma ana amfani da su ne kawai a cikin mahalli uku: kalma ta farko, kamar tàcwɔ̀ ("amarkawa"); ta tsakiya a cikin syllable mai jaddadawa, kamar a nupéé; ko bin hanci, kamar a cikin confinu ("baya"). Bugu da ƙari, kusan kowane kalma na farko /ɡ/ ana samunsa a cikin kalmomin aro daga ko dai Faransanci ko Bambara.

Kodayake ana samun fricatives marasa murya da murya, fricatives marasa sauti kamar /f/ da /s/ sun fi yawa fiye da fricatives masu murya /v/, /z/, da /ʒ/.

Babu wani kusanci na baki.

cikin magana, /w/ ba ya zuwa bayan gajeren sashi mai jaddadawa.

Kodayake Supyire ya ƙunshi ƙwayoyin hanci, akwai muhawara mai yawa game da matsayin su. Dangane da ra'ayi mai kyau, wanda ya riga Supyire ba shi da ƙwayoyin hanci amma wasula masu sautin hanci sun wanzu. Wasu masana harsuna suna rarraba ma'anar hanci a matsayin bambance-bambance masu sauƙi na kusanci da ke faruwa a gaban wasula na hanci.

bayar da rahoton cewa Supyire yana da rare uvular flap a matsayin allophone na /ɡ/ a cikin sautin da ba a matsa lamba ba.[ɾ]: p. 10 Wannan yayi daidai da /d/ a cikin wannan yanayi. : shafi na 10

Sautin sautin

IPA jadawalin Supyire vowels : shafi na 28

	A gaba	Tsakiya	Komawa
Kusa	i aikiYa kasance		u lokacin daA cikin su
Tsakanin Tsakiya	da kuma		o
Bude-tsakiya	ɛ ɛ̃		ɔ̃O.A.
Bude		ãa nan

Supyire yana da wasula 12 gabaɗaya, tare da wasula bakwai na baki da wasula biyar na hanci (waɗanda aka nuna ta hanyar n bayan wasula). Sautin baki biyu, /ɛ/ da /ɔ/ ba a kafa su da kyau kamar sauran biyar ba saboda bambancin tsakanin /ɛ/ kuma /a/ yana da tsaka-tsaki kuma, lokacin da ake magana da sauri, yana da matukar wahala a rarrabe tsakanin /ɑ/, bambancin /ɔ/, da /a/. Ya bayyana cewa wasu masu magana sun fi son zaɓar furci ɗaya akan ɗayan, kodayake wasu suna amfani da furci biyu kuma wasu suna amfani le bambancin wani wuri a tsakiya.

Har ila yau, jituwa ta sautin tana da mahimmanci a cikin harshen Supyire. Ana yin wannan ta hanyar daidaita wasula marasa matsin lamba tare da wasula mai matsin lamba na farko idan dukansu suna cikin tushe ɗaya ko kuma suna da ma'anar iri ɗaya

Kalmomin

Supyire yana da tsarin syllable wanda bai haɗa da sassan da aka rufe ba. A cikin Supyire, syllabe galibi ko dai CV ko CVV kodayake sunayen u da uru dukansu suna farawa da syllabe na wasali. Kalmomin Supyire kuma suna da syllable guda ɗaya kawai a kowane tushe. Sau da yawa ana sanya damuwa a kan sashi na farko na tushen ko da yake akwai tushen da yawa ba tare da damuwa a kan syllable na farko ba. Affixes da sauran sautunan nahawu, kamar waɗanda ke nuna wakilan, ba su da damuwa.

Sauti

Supyire yana da sautin (ya zama ruwan dare a cikin harsunan Afirka).

Harshen yana da sautuna huɗu na asali: mai girma, ƙasa, tsakiya mai ƙarfi, da tsakiya mai rauni. Duk da yake sautuna masu girma da ƙananan ba su da ban mamaki, sautunan tsakiya guda biyu suna bambanta ne kawai ta hanyar bambance-bambance a cikin halayensu yayin da suke ambaton ka'idojin sautin, kuma ba ta hanyar sautin su ba. Wadannan sautunan tsakiya masu ban mamaki suna samuwa a duk yarukan Senufo na arewa amma ba a cikin yarukan Senu Fo na tsakiya ba, waɗanda kawai suna da sautuna uku.

• sautin da aka fi sani da shi yana nunawa ta hanyar karin magana: á é ɛ́ í ó ɔ́ ú;
• tsakiya sautin yana nunawa ba tare da alamar ba: a e ɛ i o ɔ u;
• sautin da ba shi da kyau ana nuna shi ta hanyar magana mai tsanani: à è ɛ̀ ì ò ɔ̀ ù;
• Sauran tsakiya (high-low) ana nuna shi ta hanyar circumflex: â ê ɛ̂ î ô ɔ̂ û .

Yawancin wasula a cikin harshen Supyire suna dauke da sautin guda ɗaya kodayake wasula na iya samun sautuna biyu, ko kuma a lokuta masu ban sha'awa uku, sautuna. Bugu da ƙari, hanci da ke zuwa kafin tsayawa na iya samun sautin ɗaya kawai. Abubuwan da suka dace da jinsi, kalmomin da ba su da cikakkun bayanai, kalmomin da suka haifar da -g da wasula suka biyo baya, da kuma prefix na kalma mai mahimmanci N- ana ɗaukar su ba tare da ma'ana ba.

An lura cewa yara maza da suka kwashe kwanakinsu suna kiwon shanu suna sadarwa da juna sosai ta hanyar harshe mai busawa, wanda kawai ya bayyana tsawon wasula da sautin. Wadannan ƙananan bayanai sun isa su sami tattaunawa mai zurfi

Yanayin Yanayi

Tsarin aji

Tsarin aji na Supyire yayi kama da na sauran harsuna a cikin iyalin Nijar-Congo. Wannan tsarin ya haɗa da nau'o'i takwas waɗanda aka haɗa su cikin nau'o-nau'i biyar. Duk da yake akwai yarjejeniyar aji tsakanin sunaye da sunayensu, babu yarjejeniyar aikatau. Koyaya, akwai yarjejeniya tsakanin ƙididdiga (kamar masu ƙayyadewa da adjectives masu zaman kansu) da sunan shugaban.

Tsarin jinsi na Supyire ya ɗan bambanta da tsarin jinsi na wasu irin waɗannan harsuna. Bantu, kuma rukuni ne na yarukan Nijar-Congo, suna sanya nau'o'i daban-daban na kalma ɗaya a cikin nau'ikan jinsi daban-daban. Misali, kalmar Swahili don aboki shine sarki kuma yana da suna na aji 9. Koyaya, nau'in jam'i na cikin aji na 6. Wannan rikice-rikice game da bambancin aji ba ya faruwa a cikin kowane yaren Senufo, Supyire ya haɗa.

A cikin Supyire, jinsi 1 an rarraba shi a matsayin jinsi na "mutum". Maimakon rarraba kalmomin aro ta hanyar ma'anar su, waɗanda ke magana da Supyire suna rarraba kalmomin rance ta hanyar suffixes kuma ta haka ne yawancin kalmomin rance, ba tare da la'akari da ma'ana ba, ana sanya su cikin jinsi 1. Fiye da rabin ƙamus na jinsi ɗaya kalmomi ne na aro. Sunayen da aka samu a cikin wannan rukuni sun fito ne daga kalmomin ɗan adam kamar su ceewe ("mace") da pyà ("yaro") zuwa kalmomin da ke bayyana dangantaka kamar nafentu ("mahaifin matar"). Har ila yau ana samun su a cikin wannan rukuni kalmomin da ke bayyana mutane kamar su ŋaŋa ("ma'aurata") ko cevoo ("aboki"). Jima'i na 1 kuma ya ƙunshi kalmomin aji da kalmomin sana'a kamar ciiwe ("ma'aikacin fata"), tunntun ("ma'aikatan baƙar fata") da kuma turallashí ("soja"). Ana kuma rarraba abubuwa masu ban mamaki a cikin jinsi na ɗan adam. Kalmar don allah, kile, an rarraba ta a matsayin sunan jinsi 1. Wannan jinsi kuma ya ƙunshi wasu dabbobi "mafi girma" da kuma sunayen taro kamar ƙura da yashi.

Jima'i na 2 yawanci ana bayyana shi a matsayin rukunin da ke dauke da sunayen da ke "manyan abubuwa" yayin da jinsi na 3 ya ƙunshi sunayen "ƙananan abubuwa". Don haka, jinsi na 2 ya haɗa da, alal misali, bishiyoyi da sassan bishiyoyi kamar su cige ("itace"), logo ("itace mai laushi"), da kuma we__hau____hau____hau__ ("leaf"). Har ila yau an haɗa su a cikin jinsi na 2 sune manyan abubuwa masu ɗorewa kamar baga ("gida, gini"), caanga ("kasuwa") da kacige ("bridge") da mafi yawan manyan dabbobi. Jima'i na 2 byaga ƙunshi sunaye waɗanda ke bayyana sha'awa kamar katege (" yunwa") da byaga ("ƙishirwa"). Jima'i na 3 ya ƙunshi ƙananan dabbobi kamar ulupààn ("sauro"). Jima'i na 4 an san shi da rukunin "ƙungiyoyi" kuma ya ƙunshi sunayen taro da sunayen da ba a fahimta ba. Wasu misalai na sunayen taro sune pworo ("adobe") da kyara ("nama"). Ana amfani da abstracts don isar da yanayin motsin rai kuma sun haɗa da kalmomi kamar sícyere ("wauta") da wyere (" sanyi"). Matsayi na ƙarshe na jinsi na 5 ya ƙunshi sunaye don ruwa. Misali, wannan shine jinsi na淡水 ("beer") da jirimε ("madara").

A cikin Supyire, jinsi yana da alama ta hanyar ƙayyadaddun kalmomi. Ƙididdigar jinsi na asali a cikin Supyire galibi suna da nau'in -CV, wanda aka gani a cikin shida daga cikin aji takwas. Suffixes a wannan yanayin ba su da ma'ana. Tsarin jinsi guda uku na farko sun haɗa da nau'ikan guda ɗaya da jam'i yayin da jinsi 4 da 5 ba su yi ba. -lV, sunayen jinsi guda 1 suna amfani da -wV, sunayen jima'i guda 2 suna amfani da-gV al'ada, sunayen jinsin guda 3 suna amfani da (lV), sunayen jinsi 4 suna amfani da ma'anar -rV, kuma jinsi 5 yana amfani da -mV a matsayin ma'anar. Sunayen jinsi na 1 ba sa bin ka'idoji sosai kuma suna iya bambanta da amfani da ma'ana. Koyaya, duk suna ƙare a cikin -ii ko -íí.

Halin magana

Kodayake harsunan Nijar-Congo suna da tsarin rikitarwa na magana, Supyire ba ya bin wannan yanayin. Akwai nau'ikan affixes guda huɗu da aka gani a cikin harshen Supyire- prefixes na aikatau, ƙayyadaddun ƙayyadadden, ƙayayyadaddden ƙayyadamden ƙayƙwalwa, da jam'i ko ƙayyadyadaddun. Harshen Supyire kuma yana amfani da ma'anar kalma, kodayake tsarin yana da mahimmanci. Supyire duka harshe ne mai gabatar da kuma suffixing. Akwai prefixes guda biyu da aka yi amfani da su a cikin Supyire- prefix mai mahimmanci da prefix na gaba. Cikakken da na baya-bayan nan ba su da prefixes. Ana nuna alamar intransitive ne kawai ta hanyar hanci mara sauti, kuma kawai yana da kalmomi waɗanda ke farawa da tsayawa mara murya. Gabatarwa ya dogara da wurin abu kai tsaye a cikin jumla (duba ƙasa, misalai C da D). Wannan ya zama misali da wadannan:

a. Tsayawa mara murya - prefix ya bayyana

Pi màha m-pa náhá. Sun sami IP-zuwa nan. "Sun zo nan".

b. Fricative - babu prefix Pi màha shya aní

c. Mìì ná m̀pà ta..Ina wuce tumaki samun "Ina da tumaki".

d. Mpà mìì na ń-tá.tumaki na shiga IP-get."Na samu tumaki ne".

A madadin haka, ana amfani da prefix na gaba tare da aikatau waɗanda ke amfani da bayanin lokaci na gaba. Tare da wasu prefixes na aikatau, ana amfani da auxiliaries sí da cáá. Har ila yau, ya bambanta da prefix na farko saboda yana amfani da sautin daban kuma yana bayyana a duk aikatau, ba kawai waɗanda suka fara da tsayawa ba tare da murya ba. Kamar yadda yake tare da prefix intransitive, prefix na gaba yana amfani da hanci da aka haɗe da aikatau wanda ba a riga shi da abu kai tsaye ba. Misali:

a.Mìì sí m̀-pà.Na zo FP-zuwa."Zan zo. "

Adjectives

Supyire ba ya haɗa da adjectives da yawa, tunda yawancin adjectives za a iya wakilta su ta hanyar amfani da aikatau masu tsayawa a maimakon haka. Koyaya, akwai ƙaramin rukuni na adjectives. Ana kirkirar adjectives ta hanyoyi biyu a cikin Supyire: ko dai ta hanyar hadawa ko ta hanyar amfani da adjectives da aka samo. Wadannan misalai ne na tushen adjectival da tushen tushen:

a. Tushen: -fu- ("mai zafi")

b. kafee-fu-go ("iska mai zafi")

Rubuce-rubuce

Tsarin jumla

Kodayake kusan dukkanin yarukan Nijar-Congo suna da tsarin jumla wanda ke bin tsarin batun-kalma-abu, Supyire da sauran yarukan Senufo ba sa bin ta wannan hanyar. Maimakon haka, waɗannan harsuna kalma ce ta ƙarshe kuma galibi suna da batun-abu-kalma. Misalai masu zuwa suna ba da shaida ga wannan tsarin jumla:

a. Kà u u ŋ́-káré sà a ci-ré pààn-heif. "Ya tafi yanka bishiyoyi" DS G1S NARR IP-go PROG tree-DEF.G4 chop-IMPV

b. A cikin wannan batu, a cikin wannan batu. "Sauro ya zauna a kansa" Sauro-G3S NARR IP-sit G1S a kan

Tsarin lambobi

lambobi mutanen Supyire yana da gajerun kalmomi (siffofin monomorphemic) don lambobi 1 zuwa 5, 10, 20, 80, da 400.: shafi na 167 An kafa lambobi 6 zuwa 9 ta hanyar hada prefix baa–, ma'ana "biyar," tare da kalmomi don 1 zuwa 4, ko kuma gajerun nau'ikan su.: shafi na 167 Misali, kalmar don "shida" ita ce baa- Hean, "biyar da ɗaya. " Kalmar don 80, ŋkùù, daidai take da kalmar don "koko"; wannan ainihi ba shi da tabbas ga masu magana da yaren amma yana iya danganta da farashin tarihi ga kaza.  : shafi na 167

Duk lambobin Supyire suna amfani jinsi 1, sai dai "ɗari huɗu," wanda ke amfani da jinsi 3.

Kamar yad lambobin gargajiya suke da rikitarwa, Supyire suna ƙara amfani da tsarin ƙididdigar ƙididdigal na Mutanen Bambara masu ƙanƙara. K yadda yake a wasu harsuna a yankin, lambobi da ke nufin kuɗi (a wannan misali, CFA franc) ana ƙidaya su cikin rukuni biyar.

Dubi kuma

• Harsunan Senufo
• Harshe mai kyau
• Harshen Cebaara

Tushen

• [Inda Aka Ɗauko Hoto da ke shafi na 9] (1991). Daga postpositions da tsari na kalmomi a cikin yarukan Senufo. Hanyoyi ga Grammaticalization, 2, 201-223.
• [Inda Aka Ɗauko Hoto da ke shafi na 9] (1994). Harshe na Supyire. Berlin: Walter de Gruyter & Co.
• An yi amfani da shi a cikin littafin nan. (2003). Babi na 4: Afirka da Gabas ta Tsakiya. A cikin The Atlas of Languages (shafi na 72-89).  London: Piers Spence.
• Garber-Kompaore, Anne. (1987). Binciken Tonal na Senufo: Yaren Sucite . Rubuce-rubuce na Abstracts, 1. An samo shi a ranar 1 ga Disamba, 2008, daga shafin yanar gizon Jami'ar Illinois:
• Nurse, Derek, & Heine, Bernd. (2000). Harsunan Afirka. London: Jami'ar Cambridge Press.
• [Inda Aka Ɗauko Hoto da ke shafi na 7] (1964). Harsunan sauti: Hanyar da za a iya amfani da ita. Ann Arbor: Jami'ar Michigan Press.
• [Inda Aka Ɗauko Hoto da ke shafi na 9] (2007, Satumba). Ra'ayoyin al'umma da ilimin harshe a cikin al'ummomin Afirka na kudu da Sahara. Jaridar Ci gaban Ilimi ta Duniya, 27 (5), 552-563.

Haɗin waje

•   (324 KB)
•   (121 KB)
• Albarkatun da ke cikin Supyiré daga SIL Mali Archived 2014-11-17 at the Wayback Machine