Harsunan Benue-Congo

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
Harsunan Benue-Congo
Linguistic classification
Glottolog benu1247[1]

Benue–Congo (wani lokaci ana kiransa Gabashin Benue – Kongo ) babban reshe ne na harsunan Volta-Congo wanda ya mamaye galibin yankin kudu da hamadar Sahara .

Rarraba[gyara sashe | gyara masomin]

Central Nigerian (or Platoid) contains the Plateau, Jukunoid and Kainji families, and Bantoid–Cross combines the Bantoid and Cross River groups.

Bantoid kalma ce ta gama gari ga kowane dangi na Bantoid–Cross sai Cross River, kuma wannan ba a ganinsa a matsayin kafa reshe mai inganci, duk da haka ɗayan dangin, Southern Bantoid, ana ɗaukarsa yana aiki. Kudancin Bantoid ne wanda ya ƙunshi yarukan Bantu, waɗanda ake magana da su a cikin mafi yawan yankin Saharar Afirka. Wannan ya sa Benue–Congo ta zama yanki mafi girma na dangin harshen Nijar – Kongo, duka a yawan harsuna, wanda Ethnologue ya ƙidaya 976 (2017), kuma a cikin masu magana, ƙila miliyan 350. Har ila yau, Benue-Congo ta hada da wasu ƴan ƴan tsiraru a yankin Najeriya da Kamaru, amma ainihin dangantakarsu ba ta da tabbas.

Makwabciyarta Volta – Niger reshen Najeriya da Benin wani lokaci ana kiranta "West Benue–Congo", amma ba ta kafa reshen hadin gwiwa da Benue-Congo. Lokacin da Joseph Greenberg ya fara ba da shawarar Benue–Congo (1963), ta haɗa da Volta – Niger (a matsayin West Benue–Congo); An yi ta muhawara akai-akai kan iyakar tsakanin Volta-Nijar da Kwa . Blench (2012) ya bayyana cewa, idan aka ɗauki Benue–Congo a matsayin “harsunan suna gabas da arewacin Nijar”, mai yiyuwa ne ƙungiyar da ta dace, duk da cewa ba a yi nuni da hakan a rubuce ba. [2]   Ana tunanin rassan dangin Benue-Congo kamar haka:

  • Bantoid-Cross harsuna
    • Cross River
    • Arewa Bantoid
    • Kudancin Bantoid
  • Harsunan Tsakiyar Najeriya, wanda kuma aka sani da Platoid

Ukaan kuma yana da alaka da Benue–Congo; Roger Blench yana zargin yana iya zama ko dai yaren Benue-Congo mafi bambanta (Gabas) ko kuma dangi mafi kusa da Benue-Congo.

Fali na Baissa da Tita su ma Benue–Congo ne amma ba a tantance su ba.

Ƙasar Benue-Congo da tarwatsa rassa

rassa da wurare (Nijeriya)[gyara sashe | gyara masomin]

Da ke ƙasa akwai jerin manyan rassan Benue – Kongo da wurarensu na farko (cibiyoyin bambancin) a cikin Najeriya dangane da Blench (2019).[3]

Rarraba rassan Benue-Congo a Najeriya
Reshe Wurare na farko
Cross River Cross River, Akwa Ibom, da Jihohin Rivers
Bendi Kananan Hukumomin Obudu da Ogoja, Jihar Kuros Riba
Mambiloid Sardauna LGA, Taraba State ; Kamaru
Dakoid Karamar Hukumar Mayo Belwa, Jihar Taraba da wasu unguwanni
Jukunoid Jihar Taraba
Yukubenic Takum LGA, Taraba State
Kainji Kauru LGA, Kaduna State and Bassa LGA, Plateau State ; Yankin Lake Kainji
Plateau Plateau, Kaduna, Nasarawa State
Tivoid karamar hukumar Obudu, jihar Cross River da karamar hukumar Sardauna, jihar Taraba ; Kamaru
Beboid Takum LGA, Taraba State ; Kamaru
Ekoid Ikom da Ogoja LGAs, Jihar Cross River ; Kamaru
Filin ciyawa Sardauna LGA, Taraba State ; Kamaru
Jarwan Bauchi, Plateau, Adamawa, and Taraba

Kwatankwacin ƙamus[gyara sashe | gyara masomin]

Misalin ainihin ƙamus don sake gina proto-harshen na rassan Benue-Congo daban-daban:

Branch Language eye ear nose tooth tongue mouth blood bone tree water eat name
Benue-Congo Proto-Benue-Congo *-lito *-tuŋi *-zua *-nini, *-nino; *-sana; *-gaŋgo *-lemi; *-lake *-zi; *-luŋ *-kupe *-titi; *-kwon *-izi; *-ni *-zina
Kainji Proto-Northern Jos[4] **iji (lì-/à-) *toŋ (ù-/tì-) *nyimu (bì-/ì-) *ʔini (lì-/à-) *lelem (lì-/à-) *nua (ù-/tì-) *nyì(aw) (mà-) *ti (with reduplication) (ù-/tì-) *nyi (mà-) *lia *ji(a) (lì-/sì-)
Plateau Proto-Jukunoid *giP (ri-/a-) *tóŋ (ku-/a-) *wíǹ (ri-/a-) *baŋ (ku-/a-); *gyín (ri-/a-) *déma (ri-/a-) *ndut (u-/i-) *yíŋ (ma-) *kup (ku-/a-) *kun (ku-/i-) *mbyed *dyi *gyin (ri-/a-)
Plateau Proto-Kagoro *-gi *-two *nii[ŋ] *-dyam *-nu[ŋ] *-suok *-kup *-kwan *-sii
Plateau Proto-Jaba[5] *gu-su *gu-to[ŋ] *-gi[ŋ] *ga-lem *ga-nyu *ba-zi *gu-kup
Plateau Proto-Beromic[5] *-gis *-toŋ *-ɣiŋ *-lyam *-nu *nì-ji *-kup *-kon *-sii
Plateau Proto-Ninzic[5] *ki-sị́ *ku-tóŋ *ki-Nyin / *-Nyir *ì-rem *-nuŋ / *-n[y]uŋ *ma-ɣì *kù-kụp *ù-kon *a-ma-sit
Cross Proto-Upper Cross *dyèná *-ttóŋ(ì) *dyòná *-ttân *-dák *-mà *-dè; *-yìŋ *-kúpà *-tté *-nì *dyá *-dínà
Cross Proto-Lower Cross *ɛ́-ɲɛ̀n / *a- *ú-tɔ́ŋ / *a- *í-búkó *é-dɛ̀t / *a- *ɛ́-lɛ́mɛ̀ / *a- *í-núà *-ɟìːp *ɔ́-kpɔ́ *é-tíé *ˊ-mɔ́ːŋ *líá *ɛ́-ɟɛ́n
Cross Proto-Ogoni *adɛ́ɛ̃ *ɔ̀tɔ́̃ *m̀ bĩɔ́̃ *àdáNa *àdídɛ́Nɛ́ *m̀ miNi, *m̀ muNu *ákpogó *èté m̀ mṹṹ *dè *àbée
Grassfields Proto-Grassfields *Ít` *túŋ-li *L(u)Í` *sòŋ´ *lím` *cùl` *lém`; *cÌ´ *gÚp; *kúi(n)´ *tí´ *LÍb; *kÌ´; *mò´ *lÍa *lÍn`; *kúm
Grassfields Proto-Ring *túɛ̀ *túndé *dúì, *tɔ́ŋ *túŋɔ̀, *góìk *dɔ́mì, *dídè *dúɔ̀ *dúŋá, *káŋù *gúpɛ́ *kák`, *tíɛ́ *múɔ̀ *dúɛ̀ *dítɔ́, *gíd'
Bantu Proto-Bantu *i=jíco *kʊ=tʊ́i *i=jʊ́lʊ *i=jíno; *i=gego *lʊ=lɪ́mi *ka=nʊa; *mʊ=lomo *ma=gilá; *=gil-a; *ma=gadí; *=gadí; *mʊ=lopa; *ma=ɲínga *i=kúpa *mʊ=tɪ́ *ma=jíjɪ; *i=diba (HH?) *=lɪ́ -a *i=jína
Bantu Swahili jicho sikio pua jino ulimi kinywa damu (Ar.) mfupa mti maji la jina

Magana[gyara sashe | gyara masomin]

  • Wolf, Paul Polydoor de (1971) Tsarin Ajin Suna na Proto-Benue-Congo (Thesis, Jami'ar Leiden). Hague/Paris: Mouton.
  • Williamson, Kay (1989) 'Bayyanawar Benue–Congo', shafi. 248–274 a cikin Bendor-Samuel, John & Rhonda L. Hartell (eds.) Harsunan Nijar–Congo – Rarrabawa da bayanin dangin harshe mafi girma a Afirka . Lanham, Maryland: Jami'ar Press na Amurka.

Hanyoyin haɗi na waje[gyara sashe | gyara masomin]

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]

  1. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). http://glottolog.org/resource/languoid/id/benu1247 |chapterurl= missing title (help). Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  2. Roger Blench, Niger-Congo: an alternative view
  3. Blench, Roger (2019). An Atlas of Nigerian Languages (4th ed.). Cambridge: Kay Williamson Educational Foundation.
  4. Empty citation (help)
  5. 5.0 5.1 5.2 Cite error: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Gerhardt1983