Tarihin Yarabawa
Kafin Oyo Empire[gyara sashe | gyara masomin]
Tarihin Yarabawa ya fara ne a Ile-Ife(Ife Empire). Ubangiji Oduduwa ne ya kafa wannan masarautar, wanda aka yi imanin shi ne ya halicci duniya. Oduduwa shine sarki na farko na allahntaka na kabilar Yarbawa.An ce Yarabawa sun yi imanin cewa wayewarsu ta faro ne daga Ile-Ife inda alloli suka gangaro duniya.
Ƙungiyoyin ƙabilun sun zama sananne a duniya saboda cinikinsu da Portuguese wanda ya ba su bindigogi don kasuwancin su.Fulani ne suka mamaye Yarabawa a farkon shekarun 1800, wanda ya kai mutanen Kudu.A ƙarshen 1800s, sun kulla yarjejeniya da daular Burtaniya kuma Birtaniyya ta yi musu mulkin mallaka tun daga 1901.
Mutanen da suka rayu a ƙasar Yarbawa,aƙalla a ƙarni na bakwai kafin haihuwar Yesu,ba a fara kiransu da Yarbawa ba, ko da yake suna da ƙabila da harshe ɗaya.Yarabawa na tarihi sun haɓaka a wurin,daga farkon(Mesolithic)Volta-Niger yawan jama'a,zuwa karni na 1 BC.
Ta hanyar ilimin archaeological,mazaunin Ile-Ife za a iya kwanan watan kusan karni na 10 zuwa 6 BC, tare da tsarin birane ya bayyana a cikin ƙarni na 4-7."Tsakanin 700 zuwa 900 AD,birnin ya fara haɓaka a matsayin babban cibiyar fasaha,"Kuma "ta hanyar karni na 12 masu fasahar Ife suna ƙirƙirar kayan alatu da tagulla na addini,dutse,da terracotta.Zaman Ile-Ife kafin hawan Oyo,ca. 1100–1600,wani lokaci ana siffanta shi da "zaman zinariya"na Ile-Ife.
Oyo Empire[gyara sashe | gyara masomin]
Daular Oyo ta wuce Ife a matsayin mafi rinjayen soja da siyasa na Yarbawa tsakanin 1600 zuwa 1800 AD.Daular Benin da ke kusa ita ma ta kasance mai karfi tsakanin 1300 zuwa 1850.
Oyo ta ci gaba a karni na 17 kuma ta zama daya daga cikin manyan masarautun Yarbawa,yayin da Ile-Ife ta kasance babbar kishiya ta addini ga ikonta a wurin da Allah ya yi duniya a tatsuniyar Yarabawa.Bayan hawan Oduduwa a Ile-Ife,ya haifi ɗa.Daga baya wannan dan ya zama sarki na farko a masarautar Oyo.[1]
Masarautar Oyo ta mamaye masarautar Dahomey .Ta yi ciniki da ’yan kasuwa Turawa a bakin teku ta Ajase.Dukiyar daular ta karu,haka nan arzikin shugabanta na siyasa ya karu.Haka lamarin ya ci gaba har Oba Abiodun,babban mai mulkin Oyo na karshe, ya saka abokan hamayyarsa yakin basasa wanda ya yi illa ga ci gaban tattalin arziki da kasuwanci da ‘yan kasuwar Turawa.Rugujewar masarautar ta zo ba da dadewa ba, yayin da Abiodun ya damu da abin da bai wuce nuna dukiyar sarauta ba.Daular Oyo ta rushe a shekarun 1830.
Kamar Oyo kanta,yawancin jihohin da ke kewaye da Obas ne ke iko da su,zaɓaɓɓen sarakunan firistoci,da majalisa da suka hada da Oloyes, shugabannin da aka sani na sarakuna,masu daraja,da kuma sau da yawa har ma da zuriyarsu, waɗanda suka haɗa da su wajen yin mulki a kan masarautun ta hanyar jerin gwanon.na guilds da kungiyoyin asiri.Jihohi daban-daban sun ga mabambantan rabon iko tsakanin sarauta da majalisar sarakuna.Wasu,irin su Oyo,suna da sarakuna masu iko,masu mulkin kama-karya da kusan dukkaninsu,yayin da a wasu irin su jihohin Ijebu,majalisar dattawa ta kasance mafi girma, kuma Oba ya zama wani abu na shugaban kasa.
Sai dai a kowane hali,sarakunan Yarbawa suna bin ci gaba da amincewar al’ummar mazabarsu ta fuskar siyasa,kuma za a iya tilasta musu yin murabus cikin sauki saboda nuna son kai ko gazawa.Yawancin lokaci ana ba da umarnin barin gadon sarauta ta hanyar àrokò ko saƙo na alama, wanda yawanci yakan ɗauki nau'in ƙwai na aku da Oloyes ke bayarwa a cikin kwano da aka rufe.
Tarihin zamani[gyara sashe | gyara masomin]
Daga karshe Yarbawa sun kafa tarayyar birane a karkashin siyasar jihar Oyo,dake arewacin kasar Yarbawa a cikin filayen savanna tsakanin dazuzzukan kudu maso yammacin Najeriya da kogin Neja.
Bayan Jihadin da Uthman Dan Fodio ya jagoranta tare da kara samun karbuwa a garuruwan Hausawa na Arewacin Najeriya cikin gaggawa,sai daular Fulani Sokoto ta mamaye daular Nupe. Daga nan sai ta fara gaba zuwa kudu zuwa cikin kasa.Ba da dadewa ba,sojojinta sun mamaye babban birnin na sojan Yarbawa na Ilorin, sannan suka kori tare da lalatar da Ọyọ-Ile,kujerar sarautar daular diya.
Bayan haka,sai aka yi watsi da Ọyọ-Ile,kuma sai su ka koma kudu zuwa birnin Oyo na yanzu (wanda aka fi sani da"Ago d'oyo",ko"Oyo Atiba")a cikin dazuzzukan da sojojin dawakan Daular Sokoto ba su da yawa.tasiri.Wani yunƙuri da Daular Sakkwato ta yi na faɗaɗa kudu,Yarbawa da suka yi gangamin kare kai a ƙarƙashin jagorancin soja na ƙabilar Ibadan,waɗanda suka taso daga tsohuwar Daular Oyo,da kuma jihohin Ijebu suka duba.
Duk da haka,an yi wa masarautar Oyo mummunan rauni.Sauran jihohin na Yarbawa sun wargaje daga mamayar Oyo,kuma daga baya sun shiga cikin rikice-rikice na tsaka-tsaki wanda ba da jimawa ba ya koma yakin basasa.Wadannan al'amura sun raunana kabilar Yarbawa ta kudu matuka yayin da gwamnatin Najeriya ta bi kakkausan hanyoyi domin kawo karshen yakin basasa.A cikin 1960,Ƙasar Yarbawa mafi girma ta kasance cikin Tarayyar Najeriya.[2]Takaddun tarihin Yarbawa,wanda ya zama mafi isa a karni na sha tara tare da zuwan Turawa na dindindin, sun ba da labarin hare-haren Jihadi da mayaƙan Fulanin arewa suka yi da kuma yaƙi tsakanin Yarabawa da kansu.Shaidar archaeological na girman daɗaɗɗen wayewarsu a cikin nau'i na,a tsakanin sauran abubuwa,nasarorin gine-gine masu ban sha'awa kamar Sungbo's Eredo waɗanda suke ƙarni da yawa,duk da haka suna da yawa.[3]
Manya-manyan garuruwa, garuruwa, da ƴan ƙasashen waje[gyara sashe | gyara masomin]
Yarabawa da yawa sun tsara kansu zuwa ƙauyuka,garuruwa,da birane a cikin tsarin masarautu. Manyan garuruwan sun hada da Ile-Ife,Oyo,Ila-Orangun,Eko( Lagos ),Abeokuta, Ipokia, Ibadan,Ijebu-Ode,Iwo,da Akure da dai sauransu. Wasu garuruwa da garuruwan kabilar Yarbawa an dauke su a matsayin dangi saboda kamanceceniya da asalinsu da al'adunsu.Wasu garuruwa da dama,ko da yake ba Yarabawa ba ne, suna da tarihin tasirin Yarabawa.Wadannan garuruwan sune Warri,Benin City,Okene,da Auchi.
Ƙasar Yarbawa tana da manyan ƙungiyoyi biyu. Na farko dai ya kunshi bakin haure na baya-bayan nan da suka koma Amurka da Ingila bayan sauye-sauyen siyasa da tattalin arziki a shekarun 1960 da 1980.Rukunin na biyu ya girmi girma,kuma ya ƙunshi zuriyar Yarbawa da aka sace waɗanda suka isa bauta a ƙasashe irin su Amurka,Cuba, Trinidad,Brazil,Grenada,da sauran ƙasashe na Caribbean da Kudancin Amurka a ƙarni na 19.