Akwa Ibom

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
(an turo daga Jihar Akwa Ibom)
Akwa Ibom


Wuri
Map
 5°00′N 7°50′E / 5°N 7.83°E / 5; 7.83
Ƴantacciyar ƙasaNajeriya

Babban birni Uyo
Yawan mutane
Faɗi 5,482,177 (2016)
• Yawan mutane 774.21 mazaunan/km²
Harshen gwamnati Turanci
Labarin ƙasa
Yawan fili 7,081 km²
Sun raba iyaka da
Bayanan tarihi
Ƙirƙira 23 Satumba 1987
Tsarin Siyasa
Majalisar zartarwa Akwa Ibom Executive Council (en) Fassara
Gangar majalisa Akwa Ibom State House of Assembly (en) Fassara
Bayanan Tuntuɓa
Kasancewa a yanki na lokaci
Tsarin lamba ta kiran tarho +234
Lamba ta ISO 3166-2 NG-AK
Wasu abun

Yanar gizo akwaibomstate.gov.ng
Lambar motar akwa ibom
Shataletale mai ruwa a akwa ibom
Daya daga cikin post ofis

Akwa Ibom jiha ce a kudu maso kudancin Najeriya. Ta hada iyaka da jihar Cross River daga gabas, daga yamma da Jihar Rivers da Abiya, Sannan daga kudu da Tekun Atalanta. Jihar ta samo asalin sunanta ne daga rafin Qua Iboe River wanda ya raba jihar biyu kafin ya fada cikin kududdufin Bonny.[1] An cire Jihar Akwa Ibom ne daga Jihar Cross River a shekara ta 1987, tare da babban birninta a Uyo da kananan hukumomi 31.

A cikin jihohi guda 36 na Najeriya, Jihar Akwa Ibom ita ce ta 30 a girma kuma ta biyar a yawan jama'a tana mutum miliyan 5.5 million a bisa kiyasin shekara ta 2016.[2] Ta fuskar yanayin kasa, jihar ta rabu tsakanin Central African mangroves daga gabar ruwa ta kudu, da kuma dazukan Cross–Niger transition forests a sauran yankunan jihar. Wasu daga cikin muhimman yanayin kasar sun hada da rafukan Imo da Cross River wanda suke kwarara ta gabashin da yammacin iyakar Akwa Ibom, a yayain da rafin Kwa Ibo River ya raba jihar biyu kuma ya fada rafin Bayelsa wato Bonny.

yawan fili kimani na kilomita arabba’i 7,081 da yawan jama’a milyan biyar da dubu dari huɗu da hamsin da dari bakwai da hamsin da takwas (ƙidayar yawan jama'a shekara 2016). Babban birnin tarayyar jahar ita ce Uyo. Udom Gabriel Emmanuel shi ne gwamnan jihar tun zaben shekara ta 2015 har zuwa yau. Mataimakin gwamnan shi ne Moses Ekpo. Dattiban jihar su ne: Bassey Akpan, Godswill Akpabio da Nelson Effiong. Daga can saqon kudancin jihar, akwai ganduna daji da ake kira Stubb Creek Forest Reserve, inda kuma akwai dabbodi masu karewa kamar kadoji, birai da 'yan kwaroran damusu na Nahiyyar Afurka da kuma birai nau'in Najeriya da Afurka.[3][4][5][6] A fannin ruwa kuwa, akwai nau'ikan rayukan ruwa iri-iri kamar kifaye da ire-irensu da dama, da kuma jinsunan namun ruwa na cetacean species kamarsu dabbobin dolphins da whale.

Jihar Akwa Ibom ta yau ta hada harsuna daban-daban tun shekaru daruruwa da suka shude, wadanda suke da alaka da mutanen Ibibio, Anaang, da Oron na arewa maso gabas, arewa maso yamma da kuma kudancin Jihar. A lokacin mulkin turawa, inda ake kira da Akwa Ibom ta kasu zuwa birane kaman Masarutar Ibom da Akwa Akpa kafin ta zamo yankin mallakar turawa a shekara ta 1884 karkashin yankin Yankin Oil Rivers Protectorate.[7] Turawa sun mamaye yankin a farkon karni na 1900, kafin su hade yankin (da ake kira a yau Yankin Niger Coast Protectorate) acikin Yankin Southern Nigeria Protectorate inda daga bisani ta zamo Yankin Najeriya ta Burtaniya; bayan hade su, mafi akasarin yankin Akwa Ibom ta yau ta fada cikin yankin tawaye ga mulkin mallakar turai wanda ya jawo ballewar Rikicin Mata ta hanyar Kungiyar Gwagwarmaya ta Ibibiyo.[8]

Bayan samun 'yanci a shekarata 1960, yankin Jihar Akwa Ibom na yanzu ta fada cikin Yankin Gabashin Najeriya, har zuwa shekarar alif ta 1967 lokacin da aka raba yankin ta zamo Jihar Kudu maso Gabashin Najeriya. Kasa da watanni biyu bayan hakan, yankin Inyamurai na tsohuwar Yankin Gabashin Najeriya tayi yinkurin ballewa don kafa Jamhoriyar Biyafara; wanda hakan ya jawo Yakin basasar Najeriya na tsawon shekaru uku. Anyi gumurzu sosai a yankin Akwa Ibom na yanzu wajen mamaye yankin Fatakwal, a yayin da 'yan Biyafara suka rinka cutar da mutanen Akwa Ibom wadanda ba Inyamurai ba.[9] Bayan yaki ta kare kuma an sake hade kasar cikin Najeriya, an mayar da Jihar Kudu maso Gabas har zuwa shekarar alif ta 1976 lokacin da aka canza mata suna zuwa Jihar Cross River. Shekaru goma sha daya bayan haka, an raba Jihar Cross River daga yammacin ta don samar da sabuwar Jihar Akwa Ibom.[10]

Ta fuskar tattalin arziki kuwa, Jihar Akwa Ibom ta ta'allaka ne akan man-fetur da gas, a matsayin jihar da tafi kowacce jiha samar da man fetur a Najeriya.[11] Wani muhimmin fanni shine noma don Jihar na da albarkatun kayan noma kamar cocoyam, doya da plantain, dangane da kamun kifi da kiwon dodon kodi. Duk da albarkacin man fetur da Jihar ke dashi, Akwa Ibom ta kasance ta 17 a jadawalin jerin cigaban dan Adam a sanadiyyar shekaru da dama na cin hanci da rashawa.[12][13][14]

Tarihi[gyara sashe | gyara masomin]

Gwamnatin Mulkin soja a karkashin Gen. Ibrahim Badamosi Babangida ne ta kirkiri yankin Jihar Akwa Ibom daga Jihar Cross River a ranar 23 ga watan Satumban, shekara ta 1987.[15] Yankin da ake kira Jihar Akwa Ibom kafin zuwan turawan mulkin mallaka a shekara 1904 ta kasance bata da wani tsarin mulkin a lokacin. Hasali ma harsunan Annang, Oron, Efik, Ibonos da Ibibio sun kasance kungiyoyi masu zaman kansu a wancan lokacin.[16]

Duk da cewa mishanari da dama na kasar Scotland sun sauka a yankin Calabar a shekarata 1848, da kuma Ibono a shekara ta 1887, Turawa basu kafa mulkinsu da kyau ba a yankin sai a shekarar alif 1904. A lokacin ne aka kafa Yankin Enyong wacce ta hada har da yankin Akwa Ibom, tare da helikwata a Ikot Ekpene, wata birnin Annang, wacce aka rubutu a Nazarin Afurka na Kaanan Nair, matsayin babban birnin siyasa da al'adu na mutanen Annang da Ibibio.

Kirkirar Yankin Enyong ya janyo zuwan yaruka daban-daban a karo na farko a yankin. Hakan ya janyo sanadiyyar kafa Kungiyar Jindadin Ibibiyo (Ibibio Welfare Union) wacce daga baya ta koma Kungiyar Jihar Ibibiyo (Ibibio State Union). An kafa wannan kungiya da zamantakewa a masayin majalisar cigaba na gargajiya ga mutane masu ilimi da kuma kungoyoyi da aka ware tun lokacin mulkin mallakan turawa a shekara ta 1926. Duk da haka, masu tarihi basu ayyano yadda kungiyar ta janyo hadin kai a. tsakanin mutanen kungiyar ba.[17] Kungoyar "Obolo Union" wacce ta hada da mutanen Ibono da Andoni, ya kasance kungiyar hulda da zamantakewa mai karfi wacce tayi kaurin suna a yankin. Mutane Ibono sunyi yake-yake da dama don kare mutuncinsu da kuma yankinsu fiye da kowacce kungiya.

A lokacin da aka kafa Jihar Akwai Ibom a shekara ta 1987, an zabi Uyo a matsayin babban birnin jihar don isar da cigaba ga daukakin yankunan jihar.[18]

Daya daga cikin coci na farko a akwa ibom
Al'adun a akwa ibom

Gwamnati[gyara sashe | gyara masomin]

Kabilu guda uku suka mamaye harkokin siyasa a Jihar Akwa Ibom: Ibibio, Annang da Oron. Daga cikin wadannan harsuna uku, yaren Ibibiyo ya kasance mafi rinjaye a yankin kuma ta rike muhimman mukamai tun lokacin da aka kirkira yankin. Tun My shekaru takwai da suka shude, tsakanin watan Mayu 29, ga wata shekara ta 2007 zuwa Mayu 28, ga wata shekara ta 2015, Anaang ke rike da madakun iko tunda gwamna na lokacin ya fito ne daga yankin mazabar Ikot Ekpene.[19]

Ma'aikatu, Sassa da Wuraren Gwamnati[gyara sashe | gyara masomin]

A kasa an lissafo jerin ma'akatu na Jihar Akwa Ibom;[20]

Kananan Hukumomi[gyara sashe | gyara masomin]

Jihar Akwa Ibom nada Kananan Hukumomi (31). Sune:

Mutane[gyara sashe | gyara masomin]

Kabilu[gyara sashe | gyara masomin]

Muhimman kabilun yakin sune Ibibio, Anaang, Oron, Ekid, da Obolo.

Addini[gyara sashe | gyara masomin]

Mafi akasarin mutanen Akwa Ibom kiristoci ne.

Harsuna[gyara sashe | gyara masomin]

Kamar dai mutanen Efik makwabtan Akwa Ibom wato Cross River, mutaanen Akwa Ibom na amfani da harsuna da dama na Harsunan Ibibio-Efik wanda suka samo asali daga dangin yarukan Benue–Congo wanda suka hadu suka samar da yarukan Niger–Congo.

Tebur na kasa ya zayyano jerin yarukan Jihar Akwa Ibom da kananan hukumomin da aka fi amfani dasu.[21]

Language LGA(s) spoken in
Anaang Abak, Essien Udim, Ika, Ikot Ekpene, Oruk-Anam, Ukanafun,Etim ekpo,
Obolo Eastern Obolo
Ekid Eket, Esit Eket
Etebi Esit Eket
Ibibio Etinan, Ibiono Ibom, Ikono, Ikot Abasi, Itu, Mkpat Enin, Nsit Atai, Nsit-Ubium, Onna, Uruan, Uyo, Ini.
Ibuno Ibeno
Ika Oku Ika
Nkari Ini
Itu Mbon Uso Ini
Idere Itu
Efik Itu, Uruan
Ebughu Mbo, Oron
Efai Mbo
Enwan Mbo
Oro Mbo, Oron, Udung Uko, Urue-Offrong-Oruko
Iko Eastern Obolo
Okobo Okobo
Ilue Oron
Khana Oruk-Anam

Ilimi[gyara sashe | gyara masomin]

Ma'aikatar Ilimi ta Jihar Akwa Ibom ke da alhakin kula da harkokin Ilima a Jihar. Sashin Akwa Ibom na yankin tsohuwar Calabar itace yanki na farko da aka fara karatun boko a Najeriya, tare da kafa makarantar Hope Waddell Training Institute a Calabar a cikin shekara ta 1895, da kuma makarantar Methodist Boys' High School, Oron a shekara ta1905, da sauran makarantu kamar Holy Family College a Abak da Regina Coeli College a Essene.

Wasu manyan makarantun yankin sun hada da:

  • Akwa Ibom State Polytechnic Ikot Osurua
  • Akwa Ibom State University (Oruk Anam LGA and Mkpat Enin LGA)
  • Federal Polytechnic, Ukana
  • Foundation College of Technology Ikot Ekpene[26]
  • Heritage Polytechnic, Eket
  • Maritime Academy of Nigeria, Oron
  • Obong University, Obong Ntak
  • Ritman University
  • University of Uyo, Uyo
  • School of Basic Studies, Abak[27]
  • School of Nursing, Uyo, Eket, Oron, Ikot Ekpene, Etinan[28]
  • Sure Polytechnic, Ukanafun[29]
  • Topfaith University, Mkpatak[30]
  • Trinity Polytechnic, Uyo[31]
  • Uyo City Polytechnic Nduetong Oku[32]

Sanannun mutane[gyara sashe | gyara masomin]

Sanannun mutane a yankin sun hada da:

  • Obong Victor Attah, former governor of Akwa Ibom State
  • Senator Godswill Akpabio, former governor of Akwa Ibom State, former Senate Minority Leader
  • Effiong Dickson Bob
  • Ini Edo, Nollywood Actress
  • Obong Ufot Ekaette, secretary to the Government of the Federal Republic of Nigeria from 1999 to 2007 under President Olusegun Obasanjo
  • Dominic Ekandem first cardinal in English-speaking West Africa. First Nigerian Cardinal to qualify as a candidate to the papacy.
  • Senator (Engr.) Chris Ekpenyong Former deputy governor of Akwa Ibom State in the Victor Attah administration and current Nigerian Senator representing Akwa Ibom North-West Senatorial District in the 9th Assembly.
  • Engr. Patrick Ekpotu, former Deputy Governor of Akwa Ibom State
  • Udom Gabriel Emmanuel, Governor of Akwa Ibom State from May 2015 to date
  • Senator Ita Enang, Senior Special Assistant (Niger-Delta) to President Muhammadu Buhari
  • Vincent Enyeama, professional footballer (Goalie) and former Super Eagle captain
  • Mark Essien, entrepreneur and founder of Hotels.ng
  • Chief Donald Etiebet, former Minister of Petroleum
  • Nse Ikpe-Etim, Nollywood actress
  • Eve Esin, Nollywood actress
  • Etim Inyang, former Inspector General of the Nigerian Police Force (I.G.P) 1985 to 1986
  • Obong Akpan Isemin, elected governor of Akwa Ibom State in Nigeria from January 1992 to November 1993 during the Nigerian Third Republic[citation needed]
  • Clement Isong, second governor of the Central Bank of Nigeria; first civilian governor of the former Cross River State
  • Emem Isong, multi-award winning filmmaker and CEO of Royal Arts Academy
  • Rt. Hon. Onofiok Luke, the 11th Speaker of the Akwa Ibom State House of Assembly and the Pioneer Speaker of the Nigeria Youth Parliament
  • Group Capt. Idongesit Nkanga, former military governor of Akwa Ibom State
  • Samuel Peter, world heavyweight boxing champion
  • Egbert Udo Udoma, from Ikot Abasi, former chief justice of Uganda
  • Ime Bishop Umoh, Nollywood actor
  • Professor Okon Uya was briefly chairman of the National Electoral Commission of Nigeria (NECON), appointed by President Ibrahim Babangida after the presidential elections of 12 June 1993 had been annulled and his predecessor Humphrey Nwosu dismissed.

Duba Kuma[gyara sashe | gyara masomin]

Manazarta[gyara sashe | gyara masomin]

  1. Onyeakagbu, Adaobi (5 October 2021). "See how all the 36 Nigerian states got their names". Pulse.ng. Retrieved 22 December 2021.
  2. "Population 2006-2016". National Bureau of Statistics. Retrieved 14 December 2021.
  3. Inemesit, Akpan-Nsoh (14 May 2018). "'Akwa Ibom primates on brink of extinction'". The Guardian. Retrieved 17 December 2021.
  4. Eniang, Edem A.; Akani, Godfrey C.; Amadi, Nioking; Dendi, Daniele; Amori, Giovanni; Luiselli, Luca (15 Jul 2016). "Recent distribution data and conservation status of the leopard (Panthera pardus) in the Niger Delta (Nigeria)". Tropical Zoology. 29 (4): 173–183. doi:10.1080/03946975.2016.1214461. S2CID 89244146. Retrieved 17 December 2021.
  5. Baker, Lynne R. (27 April 2012). "Report on a Survey of Stubbs Creek Forest Reserve, June 20 – July 5, 2003". WCS. Retrieved 17 December 2021.
  6. Ogar, Dave A.; Asuk, Sijeh A.; Umanah, I.E. (2016). "Forest Cover Change in Stubb's Creek Forest Reserve Akwa Ibom State, Nigeria". Applied Tropical Agriculture. 21 (1): 183–189. Retrieved 17 December 2021.
  7. Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Calabar" . Encyclopædia Britannica. Vol. 4 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 962.
  8. "About Akwa Ibom". Government of Akwa Ibom State. 4 May 2017. Retrieved 15 December 2021.
  9. Omaka, Arua Oko (17 February 2014). "The Forgotten Victims: Ethnic Minorities in the Nigeria-Biafra War, 1967-1970". Journal of Retracing Africa. 1(1): 25–40. Retrieved 15 December 2021.
  10. "This is how the 36 states were created". Pulse.ng. 24 October 2017. Retrieved 15 December2021.
  11. "Akanbi, Festus (19 September 2021). "As Anambra, Kogi Join Oil-producing States". ThisDay. Retrieved 15 December 2021.
  12. "Human Development Indices". Global Data Lab. Retrieved 15 December 2021.
  13. "The Gang of 43 breaks cover". Africa Confidential. Retrieved 15 December 2021.
  14. "Everyone's in on the Game". Human Rights Watch. 17 August 2010. Retrieved 15 December2021.
  15. "Brief History of Akwa Ibom State:: Nigeria Information & Guide". nigeriagalleria.com. Retrieved 2018-07-25.
  16. "National Trade & International Business Center". ntibc.ng. Retrieved 2021-07-12.
  17. "Overview of Akwa Ibom – Niger Delta Budget Monitoring Group". Retrieved 2021-07-12.
  18. "About Akwa Ibom | Akwa Ibom State Government". 4 May 2017. Retrieved 2021-07-12.
  19. "Ibibio | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. Retrieved 2021-07-12.
  20. "Archived copy". Archived from the original on 2017-01-03. Retrieved 2017-01-27.
  21. "Nigeria". Ethnologue (22 ed.). Retrieved 2020-01-10.


Jihohin Najeriya
Babban birnin tarayyar (Abuja) | Abiya | Adamawa | Akwa Ibom | Anambra | Bauchi | Bayelsa | Benue | Borno | Cross River | Delta | Ebonyi | Edo | Ekiti | Enugu | Gombe | Imo | Jigawa

Kaduna | Kano | Katsina | Kebbi | Kogi | Kwara | Lagos | Nasarawa | Neja | Ogun | Ondo | Osun | Oyo | Plateau | Rivers | Sokoto | Taraba | Yobe | Zamfara