Kanuri
Kanuri /kəˈnuːri/ suna ne na wata kabila [1] daga cikin manyan ƙabilun Arewacin Najeriya[2], wadanda anda kuma sune suka kafa daya daga cikin dauloli guda biyu mafiya girma a duk fadin Afirka[3] ta yau.[4][5]
Mutane ne da suka samo asali daga Yemen[6] (Abubakar, 2017; Ballo, 1974). Suna da matukar riko da al’adunsu na gargajiya, addini,[7] karbar baki da kuma uwa-uba hidimtawa Alqur’ani[8] da masu hulda da shi da suka shafi koyo, koyarwa, hadda, rubutawa da kuma masu karanta shi. Babban garin su; wato Maiduguri, ana yi masa kallon matsugunni[9] ko kuma masaukin mahaddata da kuma makaranta Alqur’ani. Akwai wata kalma ko kuma lambar girmamawa da suke bai wa duk mutumin da ya kware matuka gaya wajen karanta Alqur’ani; Goni, wanda da Hausa ake cewa Gwani. A wata tattaunawa da muka yi da wani matashi mai suna Ibrahim Hassan a ranar Talata 3 ga watan Julin shekarar 2019 a Tsangayar Sheikh Goni Muhammad Sa’adu Ngamdu[10], ya shaida mana cewa, idan mutum ya je irin guraren zaman hira da matasa ke taruwa a garin Maiduguri, a mafiya yawa daga cikin irin wadannan guraren akan samu mutum daaya daga cikin matasa goma da yake haddacin Alqur’ani ne. Maganar da ya fada tare kuma da karfafa ta da cewa, “Kuma hadda cikakkiya ba kame-kame ba”.[11][12][13][14]
Daga cikin kyawawan al’adun Kanurai ababen ambato akwai girmama na gaba, zaman lafiya da kuma hakuri da juna. Cibiyar Zaman Lafiya; wato Home of Peace (Wikipedia, 2016; Sean, 2013; Naijaface, 2010), a Turance, ita ce inkiyar da ake yi wa jahar Borno wadda take ita ce babbar Jahar Kanurai.
Manufar wannan rubutu da ka ke karantawa ita ce yin bayani bakin gwargwado game da suna, asali, da kuma wasu daga cikin kyawawan halayen mutanen da suke kiran kansu da suna Kanuri, Bahaushe kuma yake kiransu da sunan Barebari.
Mun yi bakin kokari wajen ganin mun kawo wa mai karatu abin da ya inganta daga abin da za mu rubuta ta hanyar zurfafa bincike, tambayoyi da kuma ziyarar gani da ido; wato cil-da-cil, ganin Annabin tsohuwa. Muna fatan wannan rubutu ya zama fitilar da za ta haskaka zuciyar masu neman sanin hakikanin tarihin kabilar Kanurai. A sha karatu lafiya.[15][16]
Suna
Dakta Babagana Abubakar, ya kuma ce: “Sunan Kanuri hadadde ne daga wasu kalmomin Kanuri guda biyu; wato KA wadda ke da ma’ana ta sanda, da kuma NURI, mai ma’anar haske, wadda ita kuma tushenta shi ne Larabci, Nur”. Wadannan kalmomi, KA da NURI su aka hada suka zama Kanuri.
Dalilin samuwar wannan suna, Kanuri, kamar yadda Dakta Babagana Abubakar ya ci gaba da bayyanawa, shi ne cewa a farkon lamari su Kanurai sun kasance mutane ne makiyaya masu rike da sanda, sannan kuma fuskarsu tana haske. Saboda haka a kokarinsu na bambance su daga cikin sauran kabilun gurin da suke suma makiyayan ne, sai wata kabila mai suna Sau suka rika kiransu da wannan suna Kanuri. Wato kenan idan abin mu kwatanta ne sai mu iya cewa, mutane masu kama da haske wadanda suke rike da sanda.[17]
Amma a tattaunawar mu da Abba Kura, wani matashi a Unguwar Bulunkutu Abuja, a cikin garin Maiduguri a ranar Juma’a ranar talatin da daya 31 ga watan Mayu,shekarar dubu biyu da Sha tara 2019, ya bayyana mana cewa, asalin sunan Kanuri gauraye ne na kalmomin Larabci guda biyu; KAL da kuma NUR wadanda idan aka hade su suke zama KAN-NURI a bisa ka’idar Larabci, waɗanda kuma za a iya fassara su da kamar haske; kamar yadda muka ji daga kakaninmu. Daga baya kuma aka jirkita su suka koma Kanuri.[18]
Kenan Idan muka yi wa wannan suna fassara ta kwatance sai mu ce, mutane masu kama da haske. Kenan, akwai kusanci a tsakanin wadannan maganganu guda biyu; Babagana da kuma Abba Kura.
Sai dai, Hausawa da kuma Yarabawa; amma na Ilori kawai, suna kiran su da sunaye Barebari da kuma yaruba. Abin da za a iya danganta shi da sunan da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo (1974), ya kira su da shi, cewa: “Wadannan Barbar din, ragowar Barbar din da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha…” Wannan shi ne sunan da Bahaushe ya jirkita shi zuwa Barebari, shi kuma Bayaraben Ilori ya ce yaruba. Wannan kuma saboda kusancin su duka biyun ne da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo, albarkacin Jahadin Shehu danfodiye wanda Hausawa da Yarabawan duk abin ya shafe su.
Wannan suna na Kanuri, shi ne sunan da kabilu da yawa suke kiran su da shi. Musamman ma Sau, Larabawa, Kotoko, Sudaniyawa, Turawa, Itofiyawa, Turkawa, Mandarawa, Marghi, Babur, Karekare, Ngizem da sauransu.
Haka nan kuma ana kiran su da wasu sunayen mabambanta. Wasu kabilun Chadi da Sudan da suka hada da Najdi, Baggara da kuma Hejazi suna kiransu da suna Barnowaji; Fulani kuma suna kiran su da Kolejo.
Asali Magana mafi shahara ita ce cewa, Kanurai mutanen Yemen ne. Dakta Babagana Abubakar, ya fada a cikin mukallarsa ta Turanci, Kanuri Complete, wadda aka wallafa a shekarar 2017 a shafin Intanet na Mujallar kasa-da-kasa mai suna Research Gate, cewa: “Kanurai sun zo ne daga Zirin Yankin Larabawa (Arabian Peninsula) sannan suka zauna a wani guri mai tazarar kusan kilomita 640 daga arewacin Tafkin Chadi wanda daga baya ya zama kasaitacciyar daular Kanem-Bornu”.
Sannan kuma Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya ce: “Wadannan Barebarin, ragowar Barebarin da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha. Su ne wadanda Humayyar (Sunan kabila ne) suka kora daga Yemen…” Wanda kuma a karshen bayanin nasa ya kare da cewa: “…Sannan suka gangaro Kanem, suka zaune ta…”
A cikin wata tattaunawa da muka yi da Dakta Shekarau Angyu, Masa-Ibi, Aku-Uka na Wukari, a ranar Asabar 19/08/2017, a fadarsa da ke Wukari, ya shaida mana cewa: “Asalinmu daga Yemen ne. Mun taho tare da ‘yan’uwanmu Kanurai muka rabu da su a Ngazargamau”.
Rabe-Raben Kanuri A farkon lamari, Yaren Kanuri kala daya ne tal! Amma sannu a hankali sakamakon yanayin siyasar rayuwa da ta haddasa gaurayuwar Kanurai da wasu bakin yarurrukan kodai ta hanyar zuwansu garuruwan Kanurai ko kuma zuwan Kanurai wasu garurwan ya haifar da hayayyafar wannan yare inda har ta kai ga an samu bambamce-bambamcen wasu kalmomi ko kuma ma canjin yaren kaco-kaf. Daga cikin rabe-raben Kanuri akwai; Wuje, Gumati, Manga, Bodoi, Kanembu, Morr, Kwayam, Suwurti, Buduma da sauransu.[19]
Addini
Kanurai mutane ne Musulmi. Dakta Babagana Abubakar ya ce: a kaso dari din Kanurai Musulmi ne wadanda suka riki addinin Musulunci a matsayin tafarkin rayuwarsu sannan kuma Annabi Muhammadu samfurin su…”
Gudunmawar Kanurai Wajen Yada Addinin Musulunci Gazali a shekarar dubu biyu da Sha hudu (2014), ya bayyana Kanurai a matsayin mutanen da suka bayar da gagarumar gudunmawa wajen yada ilimin addinin Musulunci da harkar malunta a Afirka ta Yamma a matakin farko da kuma dukkan fadin Afirka baki daya.
Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya siffanta su a matsayin mutanen da Musulunci ya yi matukar yaduwa a duk fadin daularsu a tsakankani sarakunansu da waziransu da sauran jama’arsu, har ta kai ga yana fadin cewa: “Kai! Ba za ka taba samun jama’a a cikin wadannan garuruwan ba face sun himmatu da karatun Alqur’ani da tajawidinsa (Hukunce-hukuncen karatun Alqur’ani), haddace shi da kuma rubuta shi. Jama’ar ba su gushe haka nan ba har lokacin gudanar da wannan jahadin”. Dongane da wannan gaba, har ya zuwa yau din nan (2019), akwai wasu unguwanni a cikin garin Maiduguri, kamar irin su Dikeciri da sauran su, wadanda duk gidan da ka shiga ba za ka rasa mahaddacin Alqur’ani guda daya ba, kamar yadda Ahmad Sa’ad Ngamdu ya shaida mana a cikin tattaunawar da muka yi da shi a ranar Lahadi 11/6/2019 a Abuja.
Farfesa Adu Boahen (1986), ya siffanta irin gudunmawar da Barebari suka bayar wajen yada ilimin addinin Musulunci a fadin Afirka da ma duniya baki daya ta yadda ya bayar da misali da mashahurin Malami Muhammadu Mugili wanda sarkin Kano Muhammadu Rumfa ya gayyata zuwa Kano domin koyar da ilimin addinin Musulunci, kuma ya bayar da gudunmawa wajen rubuta Kundin Tsarin Mulkin Masarautar Kano.
Fitattun Mutane Kanurai Kanurai suna da fitattun mutane da suka riƙe manya-manyan mukaman da suka kai har matakin shugabannin kasashe a duniya tun kafin shigowar Turawa Yankin Bakake har zuwa zamanin shigowar Turawa musamman kafin samun ‘yancin-kan wasu daga cikin kasashen Afirka kamar irin su Najeriya da kuma bayan samun yancin kan a wasu kasashen kamar irin su Najeriya, Nijar da sauran su.
Daga cikin irin wadannan mutane wadanda suka yi fice a Najeriya akwai Sir Kashim Ibrahim, gwamnan farko na Yankin Arewa, 1962 - 1966; Alhaji Zanna Dipcharima, Ministan Masana’antu a zamanin Sir Abubakar Tafawa balewa, sannan kuma Firimiyan Najeriya na wucin-gadi; Shettima Ali Monguno, Ministan Man Fetur na farko a Najeriya daga shekarar 1972 zuwa 1975 sannan kuma Babban Shugaban gungiyar kasashe Masu Arzikin Man Fetur wato OPEC daga 1972 zuwa 1973; Kamsalem, Sufeto Janar na ‘Yansandan Najeriya na biyu 1966 – 1975; Birgediya-Janar Abba Kyari, Gwamnan Jahar Tsakiyar Arewa 1967 - 1975; Babagana Kingibe, Ministan Harkokin kasashen Waje, 1993 – 1995 sannan kuma Sakataren Gwamnatin Najeriya, 2007 - 2008; Janar Sani Abacha, Shugaban Gwamnatin Sojan Najeriya, 1993 - 1998 da sauransu.
Sannan kuma a cikin su akwai hamshakan masu kudi na dauri kamar irin su Alhaji Mai Deribe, Sheikh Abubakar Elmiskin, Alhaji Umar Na Alhaji Lawan, Alhaji Kuli Deribe, da sauran su.
A Jamhuriyar Nijar Kuma, akwai mutane irin su Mamane Oumarou, tsohon firimiyan Nijar a shekarar 1983; Mamadou Tandja tsohon shugaban kasar Nijar, 1999 – 2010 da sauran su.
Tsagen Fuska Kanurai suna da tsagar gado a fuskarsu. Wannan tsaga ta su kuwa guda tara ce da suke yin daya a tsakiyar goshi wadda take farawa daga farkon goshi ta sama har zuwa karshen kasan doron hanci, sai guda biyu-biyu a kan kumatu, da kuma karin wasu guda biyu-biyu a karin dama da hagu na fuska, sannan kuma dukkan tsagogin nasu dogaye ne. Kalli Fuskar Marigayi Janar Abacha a matsayin misali.
Guraren da Ake Samun Kanurai a Duniya Kanurai sun fi yawa a Arewacin Najeriya inda suke da Jahohi biyu; Borno da Yobe tare da zamowar garin Maiduguri a matsayin babban birninsu. Haka nan kuma akan same su a Yammacin Nijar, jahar Zinder; Kudu-Maso-Gabashin Chadi; Arewacin Kamaru. Sannan kuma akwai su ‘yan kadan a Kudancin Libiya; warwatse a Sudan da kuma Jamhuriyar Gabon.
Bayan wadannan gurare kuma ana samun Kanurai a garuruwan Lafiyan Barebari, cikin jahar Nassarawa; garin Tofa, Kano duk a cikin jahar Kano; Zaria a jahar Kaduna; Gwaram, Dutse, Hadejia, Kirikasamma, Mallam Madori duk a cikin jahar Jigawa da kuma sauran guraren da kididdige su yake da wahala
Rubutu mai gwabi
Kanuri | |
---|---|
kanuri | |
'Yan asalin magana | 15,000,000 |
Baƙaƙen larabci da Baƙaƙen boko | |
Lamban rijistar harshe | |
ISO 639-1 |
kr |
ISO 639-2 |
kau |
ISO 639-3 |
kau |
Glottolog |
kanu1279 [20] |
Harshen Kanuri ko kawai Kanuri ko Barbarci ko kuma Barebari yare ne dake da asali a kasar Najeriya da ɓangaren wasu kasashe kamar Cadi, Kamaru, Jamhuriyyar Nijar, kasar Sudan da wasu garuruwa dake kudancin Libya da Misra. Mafi yawan al'umman Kanuri a Najeriya suke, kuma suna zaune ne a jihohin Borno, Yobe, Adamawa da sauran su. Akwai masu amfani da harshen sama da mutane miliyan biyar (5,000,000) tun a binciken da aka gabatar a shekara ta alif 1987, amma ire-iren harshen Kanuri wato Manga Kanuri da Yerwa Kanuri (wanda ake kira da Beriberi, ana ganin jimillar masu magana da harsunan sunkai adadin miliyan biyar da dubu dari bakwai (5,700,000).
Hotuna
[gyara sashe | gyara masomin]-
Iyakan tapkin Chadi
-
Tutan Kanuri
-
Zane irin na kabilar Kanuri
-
Kanuri
-
Rawar kanurai a gabashin Najeriya
Kalmomi
[gyara sashe | gyara masomin]Kalmomin Kanuri da Hausa da Turanci:[21][22]
Turanci | Hausa | Hausa (furucci) | Kanuri |
---|---|---|---|
the world | duniya | dúuníyàa | dúnyâ |
the land | kasa | kásáa | cídí; lárdə̀ |
the soil | kasa | kásáa | cídí |
the dust | kura | ƙùuráa | bə́rbə̀r |
the mud | tabo | tàɓóo | tóló |
the sand | yashi; ƙasa | yàashíi; ƙásáa | césà; kàttî |
the mountain or hill | tsauni; dutse; tudu | tsáunìi; dúutsèe; túdùu | kâu; kə̀rî |
the cliff or precipice | hayi | háyìi | jòró |
the plain | fili | fíilíi | fárák; fáyà |
the valley | kwari; rafi | kwárìi; ràafíi | ngôr |
the island | tsibiri | tsìbíríi | kə́rtá; cúkú (1) |
the shore | bakin ruwa; gaɓa | bàakín ruwaa; gáaɓàa | cî njîbè; fòwòlí |
the cave | kogo | kòogóo | ngòrə̂m |
the water | ruwa | rúwáa | njî |
the sea | teku; baha, bahar | tèekú; báhàa, báhàr̃ | báhàr; njî kúrà |
the foam | kumfa | kúmfáa | bílwù |
the ocean | teku; baha, bahar | tèekú; báhàa, báhàr̃ | báhàr; njî kúrà |
the lake | tafki | táfkìi | kùlúwù |
the wave | igiyar ruwa; raƙumin ruwa | ígíyàr̃ rúwáa; ràaƙúmín rúwáa | kàzáà njîbè |
the river or stream | kogi | kòogíi | bə́rə̀m; ngàdà; kə̀múdù |
the whirlpool | guguwa | gùugúwàa | shîm njîbè |
the spring or well | rijiya | ríijìyáa | báràm |
the swamp | fadama | fàdámàa | njìbòné |
the woods or forest | daji; kurmi | dáajìi; kúrmíi | kàráà sə́lə́m; də̂r |
the savanna | daji | dáajìi | |
the wood | itace | ítàacée | kə̀ská |
the stone or rock | dutse | dúutsèe | kâu |
the earthquake | gigizar ƙasa | gìgízàr̃ ƙásáa | cə́dí lólójì |
the sky | sama | sámà | sàmî |
the sun | rana | ráanáa | kə́ngâl |
the moon | wata | wátàa | kə́mbàl; kə̀ndáwù |
the star | tauraro | tàuràaróo | shílówù |
the lightning | mai haske | mài háskée | rádə̀ |
the thunder | tsawa | tsáawáa | kégə́rà ngə̀rjî |
the bolt of lightning | aradu; tarnatsa | àr̃áadùu; tár̃nátsáa | rádə̀ |
the storm | hadari | hádàríi | kàrwàcìmé |
the rainbow | bakan gizo | bàkán gízòo | kə̀mármà |
the light | haske | háskée | nûr; kánnú |
the darkness | duhu | dúhùu | nə̀kə̀lmə́skə̀; nə̀mcə́lə́m |
the shade or shadow | inuwa | ínúwàa | kàùdí; kàfíà |
the dew | raɓa | ráaɓáa | kùlóngù |
the air | iska | ískàa | kàsâm |
the wind | iska | ískàa | kàrwâ |
the cloud | gajimare | gàajìmàarée | fówó |
the fog | hazo | házóo | bàntə̀gə̀né |
the rain | ruwan sama | rúwán sámàa | də̀lágə̀; njî sámìbè |
the snow | kankara | ƙànƙáráa | máfì |
the ice | kankara | ƙànƙáráa | máfì |
to freeze | daskare | dáaskàrée | kə̀rtə́ |
the weather | yanayi | yánayìi | dùnyâ |
the fire | wuta | wútáa | kánnú |
the flame | harshen wuta | hárshèn wútáa | kánnú cámbî; tə́làm kánnúbè |
the smoke | hayaui | háyáaûíi | kàngê |
the steam | tururi | tùrùríi | kàúdò |
the ash | toka | tòokáa | búgə́ |
the embers | garwashi | gárwáashíi | kùndúwâl |
to burn (1) | ƙona | ƙóonàa | máltə́ |
to burn (2) | ƙone | ƙóonèe | máltə́ |
to light | kunna; hura | kúnnàa; húuràa | wàstə́ |
to extinguish | kashe | káshèe | njèzò; yàzò |
the match | ashana | àsháanáa | àsháná |
the firewood | ice | ícèe | kə̀gə̀shì |
the charcoal | gawayi | gáwàyíi | kə́límì |
the person | mutum | mùtûm | kâm |
the man | namiji | námíjì | kwâ; kwângâ |
the woman | mace | màcè | kámú |
male (1) | namiji | námíjì | bî |
female (1) | tamace | támàcè | kùrwúdì |
the boy | yaro | yáaròo | tádà |
the young man | matashi | mátàashíi | tàdàmí |
the girl | yarinya | yáarínyàa | férò |
the young woman | budurwa | bùdúrwáa | fèròmí |
the child (1) | ɗa; 'ya | ɗáa; 'yáa | tádà |
the baby | jariri | jàríirìi | tíwàl |
the husband | miji | míjìi | kwâ |
the wife | mata | màatáa | kámú |
to marry | aura | àuráa | nyìyàtə́ |
the wedding | aure | áurée | nyìyâ; lòrúsà |
the divorce | kashe aure | káshè áurée | də̀ptà |
the father | uba | ùbáa | bàwá |
the mother | uwa | úwáa | yâ |
the parents | iyaye; mahaifa | íyàayée; máhàifáa | |
the married man | miji; ango | míjìi; ángòo | kwôngâ nyìyáà |
the married woman | mata; amariya | màatáa; ámáríyáa | kámú nyìyáà |
the son | ɗa | ɗáa | tádà |
the daughter | 'ya | yáa | férò |
the child (2) | ɗa | ɗáa | tàdá |
the brother | ɗan uwa | ɗán úwáa | yâànà |
the older brother | yaya | yàayáa | yàá |
the younger brother | ƙane | ƙánèe | kə̀rámì |
the sister | 'yar uwa | yár̃ úwáa | yâànà |
the older sister | yaya | yàayáa | yàá |
the younger sister | ƙanuwa | ƙánúwàa | kə̀rámì |
the sibling | ɗan uwa; 'yar uwa | ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa | yâànà |
the older sibling | wa; ya | wâa; yâa | yàá |
the younger sibling | auta | àutáa | kə̀rámì |
the twins | tagwaye | tágwàayée | káwú |
the grandfather | kaka | kàakáa (1) | kàká |
the old man | tsoho | tsóohóo | cárì |
the grandmother | kaka | kàakáa (1) | kàká |
the old woman | tsohuwa | tsóohúwáa | kə̀múrcò |
the grandparents | kakanni | kàakànníi | kàká |
the grandson | jika | jíikàa | díwò kôngwâ |
the granddaughter | jika | jíikàa | díwò férò |
the grandchild | jika | jíikàa | díwò |
the uncle | kawu; rafani | kàawúu; r̃áafàníi | ráwà |
the mother's brother | kawu; rafani | kàawúu; r̃áafàníi | ráwà |
the father's brother | babani; abbani | bàabáaníi; ábbàaníi | bàwá kúrà; bàwá gàná |
the aunt | inna | ínnàa | yînná |
the mother's sister | inna; iya | ínnàa; íyàa | yînná; yâkúrà |
the father's sister | baba; babani; gwaggo | báabà; báabàaníi; gwággò | báwà |
the nephew | ɗan wa | ɗán wâa | |
the niece | 'yar wa | yár̃ wâa | |
the sibling’s child | ƴar wa or ɗan wa | ƴar̃ wâa or ɗan wâa | |
the cousin | ɗan uwa; 'yar uwa | ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa | báwànráwàngànà |
the ancestors | kakan kaka | kàakán kàakáa | yèìyàrí |
the descendants | zuriya | zúur̃íyàa | kàdúwù |
the father-in-law (of a man) | suruki | sùrúkíi | kə̀sáì |
the father-in-law (of a woman) | suruki | sùrúkíi | kə̀sâì |
the mother-in-law (of a man) | suruka | sùrúkáa | kə̀sáì |
the mother-in-law (of a woman) | suruka | sùrúkáa | kə̀sâì |
the parents-in-law | surukai | sùrùkái | kə́sâì |
the son-in-law (of a man) | suruki | sùrúkíi | kə̀sáì |
the son-in-law (of a woman) | suruki | sùrúkíi | kə̀sâì |
the daughter-in-law (of a man) | suruka | sùrúkáa | kə̀sáì |
the daughter-in-law (of a woman) | suruka | sùrúkáa | kə̀sâì |
the child-in-law | agola | ágòolà | kə̀sâì |
the stepfather | uba kinta | ùbáa kíntàa | àwá cíntà |
the stepmother | uwa kinta | úwáa kíntàa | yâ cíntà |
the stepson | agola | ágòolà | tádà cíntà |
the stepdaughter | agoliya | ágóolìyáa | férò cíntà |
the orphan | maraya; marainiya | màráayàa; màráinìyáa | ngə́nyì |
the widow | bazawara | bàzáwàr̃áa | kámbà |
the widower | gwauro | gwáuróo | kámbà |
the relatives | dangi | dángìi | dûr |
the family | iyali | ìyáalìi | yâl |
I | ni | níi | wú |
you (singular) | kai; ke | kái (1); kée | nyí |
he/she/it | shi; ita | shíi; ítá | tí |
he | shi | shíi | shí |
she | ita | ita | shí |
we | mu | múu | àndí |
we (inclusive) | mu | múu | |
we (exclusive) | mu (na) | múu (ná) | yàndí |
you (plural) | ku | kúu | nàndí |
they | su | súu | tàndí |
the animal | dabba | dábbàa | dábbà; lə̀mân |
male (2) | namiji | námíjì | bî |
female (2) | tamace | támàcè | kùrwúdì |
the livestock | dabbobi; garke | dábbóobíi; gárkèe | lə̀mân |
the pasture | makiyaya | mákíyáayáa | sùnyìrám |
the herdsman | makiyayi | mákìyàayíi | súnyí |
the stable or stall | barga; garke | bàr̃gáa; gárkèe | bə́rí |
the cattle | shanu; garken shanu | sháanúu; gárkèn sháanúu | fê |
the bull | bijimi | bìjímíi | dàló; ngə́némù |
the ox | sa | sâa (1) | fê |
the cow | saniya | sáanìyáa | fê |
the calf | maraƙi | màráƙíi | kə́nná |
the sheep | tunkiya | túnkìyáa | dímì |
the ram | rago | ràagóo | ngə́lárò |
the ewe | tunkiya | túnkìyáa | dímì |
the lamb | ɗan rago; 'yar tunkiya | ɗán ràagóo; 'yár̃ túnkìyáa | támà |
the boar | gadu | gàdúu | gòdú |
the sow | tamacen alade | támàcèn àládèe | áládə̀ kùrwúdì |
the pig | alade | àládèe | áládə̀ |
the goat | akwiya | àkwíyàa | kàní |
the he-goat | bunsuru | bùnsúrúu | dâl |
the kid | ɗan akwiya; 'yar akwiya | ɗán àkwíyàa; 'yár̃ àkwíyàa | kə̀láwò |
the horse | doki | dóokìi | fə̂r |
the stallion | ingarma | íngár̃màa | fə̂r ngə́rmà |
the mare | goɗiya | góoɗíyáa | fə̂r kùrwúdì |
the foal or colt | duƙushi | dùƙúshíi | ngə́rmà |
the donkey | jaki | jàakíi | kóró |
the mule | alfadari | àlfádàr̃íi | làwátə́rà |
the fowl | kaza | kàazáa | kùwúì |
the cock/rooster | zakara | zàkáràa | gùdòwúm |
the hen | kaza; daƙwalwa | kàazáa; dáƙwálwáa | kùwúì |
the chicken | kaza; sagara | kàazáa; sàagáráa | kùwúì |
the goose | dinya | dínyáa | ngádákàwú |
the duck | agwagwa | àgwàagwá | kùwúì yárwábè |
the nest | sheƙa | shèeƙáa (1) | fátò ngúdòbè |
the bird | tsuntsu | tsúntsúu | ngúdò |
the heron | zalɓe | zálɓèe | gə̀ràgə́rà |
the eagle | gaggafa | gággáfáa | kàdáwù |
the hawk | shaho | sháahòo | dámgà |
the vulture | ungulu | ùngùlúu | kówù; ngə́rmù |
the bat | jemage | jéemáagèe | bàtátá |
the parrot | aku | àkú | àkú |
the crow | hankaka | hànkáakàa | ngágə̀ |
the dove | kurciya | kúrcíyáa | bólàwúllàm |
the owl | mujiya | múujìyáa | dújì |
the cormorant | dimilmilo | dìmílmílóo | |
the dog | kare | kàrée | kə́rì |
the rabbit | zomo | zóomóo | tárwúnà |
the cat | mage; ƙyanwa | màagée; ƙyânwáa | ngàmfàtú; ngâm |
the mouse or rat | ɓera | ɓéer̃áa | ngárgə̀mà; jìlwá |
the fish | kifi | kíifíi | bə́nyì |
the fin | ƙege | ƙéegée | kámbíràm |
the scale | ƙaya | ƙáayàa | kàlígì |
the gill | harza | hàrzáa | |
the shell | ƙumba | ƙùmbáa | kókkóyè |
the freshwater eel | gwando | gwándòo | kàdìkàdí |
the lion | zaki | záakìi | ngâm kúrà; bə́ndì |
the fox | yanyawa | yânyáawàa | kə̀lə́gə̀ |
the deer | barewa | bàréewáa | ngə́rí |
the monkey | biri | bírìi | dágə̀l (1) |
the elephant | giwa | gíiwáa | kə̀mówùn |
the camel | raƙumi | ràaƙúmíi | kàlímò |
the insect | ƙwaro | ƙwàaróo | kùlí |
the head louse | kwalkwata | kwàlkwátàa | kə̀ngə́sə̀ |
the body louse | kwarkwata | kwàr̃kwátàa | kə̀ngə́sə̀ |
the nit | ƙyaya | ƙyáayáa | kángú |
the flea | ƙuma; tunkuyau | ƙùmáa; tùnkùyáu | tə́rgáwù |
the centipede | shanshani | shànshàaníi | sáùràkə̀lànjì |
the scorpion | kunama | kùnáamàa | kə̀lánjì |
the cockroach | kyankyaso | kyànkyásòo | nàná sálgámà |
the ant | kiyashi | kíyáashíi | cìdàcídà |
the spider | gizo; tautau | gízòo; tàutáu | tàùtáù |
the spider web | saƙar gizo | sáaƙàr̃ gízòo | jê tàùtáùbè |
the bee | zuma | zúmàa | kúlìkə̀mágə̀n |
the beeswax | kakin zuma | káakìn zúmàa | kə̀màgə̀nmí |
the beehive | amya | ámyàa | fátò kúlìkə̀mágə̀nbè |
the wasp | zanzaro | zànzáróo | màtàfífítò |
the fly | ƙuda | ƙúdáa | cíì; kíyí |
the sandfly or midge or gnat | ƙyashi | ƙyáashíi | |
the mosquito | sauro | sáuróo | kàntánà |
the termites | gara | gàráa | kànâm |
the tick | kaska | káskàa | kárí |
the worm | tsutsa | tsúutsàa | kùlí |
the snake | maciji | mácìijíi | kádí |
the hare | zomo | zóomóo | tàrwúnà |
the quail | ɓarɓarwa | ɓàrɓárwáa | |
the squirrel | kurege | kùréegée | kə̀nyérì |
the anteater | dabgi | dábgìi | |
the firefly | maƙesu | màƙèesúu | wúllə́ràm |
the chameleon | hawainiya | hàwáinìyáa | kàshíngò |
the buffalo | ɓauna | ɓáunáa | ngáràn |
the butterfly | malam buɗe littafi | máalàm bùuɗè líttáafíi | fátáfátámà |
the grasshopper | fara | fàaráa | káwí |
the snail | dodon kwaɗi | dòodón kwàɗíi | kòkkòdó |
the frog | kwaɗo | kwàɗóo | kókkó |
the lizard | ƙadangare | ƙàdángárèe | gàdángàré; gùrjámà |
the crocodile or alligator | kada | kádàa | kárám |
the turtle | kififiya | kìfíifíyàa | kúdú |
the body | jiki | jìkíi | tígə̀ |
the skin or hide | fata | fáatàa | kàráwì |
the flesh | nama | náamàa | dâ |
the hair | gashi | gáashìi | kùndúlì |
the beard | gemu | géemùu | njíshì |
the body hair | gashin jiki | gáashìn jìkíi | kùndúlì tígə̀bé |
the pubic hair | gashin gaba; zaza | gáashìn gàbáa; záazáa | tə́pshì; kùndúlì fúwùbè |
the dandruff | amosanin kai | àmóosànín kâi | ngàjìbúl |
the blood | jini | jíníi | bû |
the vein or artery | jijiyar jini | jíijíyàr̃ jíníi | zâr bûbè |
the bone | ƙashi | ƙàshíi | shíllà |
the rib | haƙarƙari | hàƙárƙàríi | shíllà shítíbè |
the horn | ƙaho | ƙàhóo | kàngádì |
the tail | wutsiya | wútsíyàa | ngàwùrè |
the back | baya | báayáa | ngáwò |
the spine | ƙashin baya | ƙàshín báayáa | kùlùwèrám |
the head | kai | kâi | kə̀lâ |
the temples | kwiɓi | kwíɓìi | férí |
the skull | kwanya | kwányáa | búwò kə̀lâbè |
the brain | ƙwalƙwalwa | ƙwálƙwálwáa | kə́rgə́n |
the face | fuska | fúskàa | fə́skà |
the forehead | goshi | gòoshíi | ngûm |
the jaw | haɓa | háɓàa | ngáìdò |
the cheek | kunci; kumatu | kúncìi; kúmàatúu | zə̀gàlí |
the chin | haɓa | háɓàa | ngùmí; njìtìrám |
the eye | ido | ídòo | shîm |
the eyebrow | gira | gíráa | kùndúlì shîmbè |
the eyelid | fatar ido | fáatàr̃ ídòo | fə́rtə̀ shîmbè |
the eyelash | gashin ido | gáashìn ídòo | fòrtó |
to blink | ƙifta | ƙíftàa | nzə̀místə́ |
the ear | kunne | kûnnée | sə́mò |
the earlobe | fatar kunne | fáatàr̃ kûnnée | fə́rtə̀ sə́mòbè |
the earwax | daukar kunne | dáuɗàr̃ kûnnée | kàdáwù sə́mòbè |
the nose | hanci | háncìi | kə́nzà |
the nostril | kafar hanci | kàfár̃ háncìi | súwúlí kə́nzàbè |
the nasal mucus | kaki | kàakíi | tə́lìn |
the mouth | baki | bàakíi | cî |
the beak | bakin tsuntsu | bàakín tsúntsúu | cî ngúdòbè |
the lip | leɓe | léeɓèe | kâ cîbè |
the tongue | harshe | hárshèe | tə́làm |
the tooth | hakori | hákóoríi | tímì; shélì |
the gums | dasashi | dáasàshíi | kə̀lîn |
the molar tooth | matauni | mátáuníi | càmléléràm; kúrwú |
the neck | wuya | wúyàa | dáwú |
the nape of the neck | ƙeya | ƙéeyàa | múdí |
the throat | maƙwagwaro | màƙwágwàróo | ngùwòltó |
the shoulder | kafaɗa | kàafáaɗàa | ngáwánà |
the shoulderblade | allon kafaɗa | àllón kàafáaɗàa | kə̀mbə́látə̀ |
the collarbone | ƙashin kafaɗa | ƙàshín kàafáaɗàa | ngálngàl |
the arm | hannu | hánnúu | múskò |
the armpit | hammata | hámmàtáa | tə́lwù |
the elbow | gwiwar hannu | gwíiwàr̃ hánnúu | njùrómí |
the wrist | wuyan hannu | wúyàn hánnúu | dáwú múskòbè |
the hand | hannu | hánnúu | múskò |
the palm of the hand | tafin hannu | tàafín hánnúu | kàrádì |
the finger | yatsa | yátsàa | ngùlòndó |
the thumb | babban ɗan yatsa | bàbbán ɗán yátsàa | ngùlòndó bə̀lân |
the fingernail | farce | fárcèe | fə́rgámì |
the claw | akaifa | ákàifáa | fə́rgân |
the leg | ƙafa | ƙáfàa | shî |
the thigh | cinya | cínyàa | dúnó (2) |
the calf of the leg | ƙwauri | ƙwàuríi | də́ngə̀l |
the knee | gwiwa | gwíwàa | ngùrúmngúrùm |
the foot | ƙafa | ƙáfàa | shî |
the ankle | diddige | díddígèe | shîm shîbè |
the heel | diddige | díddígèe | gùdùgùdú |
the footprint | sawu | sáawúu | shî |
the toe | akaifa | ákàifáa | ngùlòndó shîbè |
the wing | fiffike | fíffíkèe | féfétò |
the feather | gashi | gáashìi | kùndúlì; féfétò |
the chest | ƙirji | ƙìrjíi | ngánjì |
the breast | nono | nóonòo | tə́gàm |
the nipple or teat | bakin mama | bàakín màamá | nzə̀mbòràm |
the udder | hantsa | hántsàa | nzə̀mbòràm |
the navel | cibiya | cíibíyàa | dàwùdí |
the belly | ciki | cíkìi | tìmbí |
the heart | zuciya | zúucìyáa | kárwù |
the lung | huhu | hùuhúu | fùfú |
the liver | hanta | hántàa | kə̀máttə̀n; dádámì |
the kidney | ƙoda | ƙóodàa | kə̀ntə̀gə̀lìrám |
the spleen | saifa | sáifàa | |
the stomach | tumbi | tùmbíi | súró; tìmbí |
the intestines or guts | hanji | hánjíi | kàlə̂m |
the waist | tsatso | tsátsòo | fárúwù; tə̀mbə́r |
the hip | gindi; cinya | gìndíi; cínyàa | kànzə́gə́; cànzá |
the buttocks | ɗuwawu | ɗúwàawúu | də̀mbə́r; dùwùlí |
the sinew or tendon | jijiya | jíijíyàa | cágə̀ |
the womb | mahaifa | máháifáa | tàdàrám |
the testicles | golo | góolóo | súsú tə́rwə́lə̀mbè; ngûr |
the penis | bura; azzakari | bùuráa; àzzákàr̃íi | ngə́lì; zákàr; kwàngwàrám |
the vagina | farji; duri; gato | fár̃jìi; dúurìi; gátòo | fárgì; kàmùrám |
the vulva | farji | fár̃jìi | |
to breathe | yi numfashi | yí númfáashíi | yìntə́ |
to yawn | yi hamma | yí hámmàa | wásàm yikko; hámmà |
to hiccough | yi shaƙuwa | yí sháƙúwàa | sə́ngéttə́ |
to cough | yi tari | yí tàaríi | nzàsə̀rà |
to sneeze | yi atisha | yí átìsháa | wódíshà sèkkìn |
to perspire | yi gumi; yi jiɓi; yi zufa | yí gùmíi; yí jìɓíi; yí zúfàa | zúngù fàntə́ |
to spit | tofa | tóofàa | tə̀fátə́; njírə́ttə́ |
to vomit | yi amai | yí ámái | kə̀móló fítə́; káláktə́ |
to bite | ciza | cìizáa | tímìn tà; nàndò |
to lick | lasa | làasáa | mə̀láttə́ |
to dribble | dalala | dàláalà | tùrú |
to sleep | yi barci | yí bárcíi | léttə́ |
to snore | yi minshari; yi kakari | yí mínsháaríi; yí káakáaríi | súngòrí |
to dream | yi mafarki | yí máfár̃kíi | kə̀náshîm yikko |
to wake up | farka | fár̃kàa | fátə́ |
to fart | yi tusa | yí túusàa | kárgí fítə́ |
to piss | yi fisari | yí físáaríi | còlló |
to shit | yi kashi | yí káashíi | yèrtà |
to have sex | kwanta da mace; ci mace; yi jimma'i; yi saduwa | kwántàa dà màcè; cí màcè; yí jìmmáa'ìi; yí sàadúwáa | ngə̀lə́ktə́; kámúrò kə̂mbâ |
to shiver | yi karkarwa; yi kyarma | yí kár̃kár̃wàa; yí kyár̃máa | lólótə́ |
to bathe | yi wanka | yí wánkáa | kásálà |
to beget | haifa | hàifáa | nzàmbò |
to be born | haifa | hàifáa | nzàmbò |
pregnant | da ciki | dà cíkìi | súróà |
to conceive | ɗau ciki | ɗáu cíkìi | kə̀ndégə́ |
to be alive | da rai | dà râi | rôà |
the life | rayuwa | ràayúwáa | rô; kə̀ndégà |
to die | mutu | mútù | nò |
dead | a mace | à màcé | núnà |
to drown | cun ruwa; nitse | cîn rúwáa; nítsèe | njî ngótə́ |
to kill | kashe | káshèe | njèzò |
the corpse | gawa | gáawáa | líwà; kàwîn |
the carcass | ƙwarangwal | ƙwàràngwál | líwà |
to bury | binne | bínnèe | shìtə̀ràtə́ |
the grave | kabari | kábàr̃íi | káwùrì |
strong | mai ƙarfi | mài ƙárfíi | dúnò (1) |
weak | rago | rágóo | lágə̀; dúnó bâ |
healthy | mai lafiya | mài láafíyàa | nə̀mlèwáà |
sick/ill | maras lafiya | máràs láafíyàa | dóndì |
the fever | zazzaɓi | zàzzàɓíi | kàngê |
the goitre/goiter | maƙoƙo | màƙóoƙòo | búlè |
the cold | mura | múr̃àa | kə̀lâtə̀rə̀m |
the disease | ciwo; cuta | cíiwòo; cùutáa | kwásá; kásúwá |
the wound or sore | rauni; ƙurji | ràuníi; ƙúrjíi | túnú |
the bruise | kuje | kúujèe | dámbáshì |
the swelling | kumburi | kùmbúríi | fútə́; lèlènó |
the itch | ƙaiƙayi | ƙàiƙàyíi | kə̀lílìm |
to scratch | sosa | sóosàa | gàmbò |
the blister | ƙurji | ƙúrjíi | tótóltə́ |
the boil | maruru | màarúurùu | kúdù |
the pus | mugunya | múgúnyàa | kálì |
the scar | tabo | tábòo | bálò |
to cure | warke | wárkèe | ngàtə́ |
the physician | likita | líkítà | líítà; kùrgùnmá |
the medicine | magani | máagàníi | kùrgûn |
the poison | guba | gúbàa | sûm |
tired | gaji | gàjí | kásə́mbá |
to rest | huta | húutàa | tùstə́ |
lazy | malalaci; rago | málàalàcíi; rágóo | máské; sə̀lwáì; lágə̀; lúsùr |
bald | mai sanƙo | mài sánƙóo | sə̀lé |
lame | gurgu | gúrgùu | dùngú |
deaf | bebe; kurma | béebée; kúrmáa | mùwá; bébé |
mute | kurma | kúrmáa | mùwá |
blind | makafo | màkáafòo | kə́mbù |
drunk | bugu | bùgú | cánà lə́p |
naked | ɓutuk; tsirara | ɓútúk; tsiráaràa | də̀mbə́r déà |
to eat | ci | cí | bù |
the food | abinci | àbíncí | kə̀mbû |
cooked | dafaffe | dàfáffée | dégátà |
raw | ɗanye | ɗányée | kə̀lî |
ripe | nuna | nùuná | bàfə́nà |
unripe | ɗanye | ɗányée | kə̀lî |
rotten | ruɓe | rúɓèe | mìstə́ |
to drink | sha | sháa | njâ |
to be hungry | ji yunwa | jí yúnwàa | kə̀nâà |
the famine | bala'in yunwa | bàláa'ìn yúnwàa | kə̀nâ kúrà |
to be thirsty | ji ƙishirwa | jí ƙíshírwáa | ngúdùà |
to suck | lasa; tsotsa | láasàa; tsóotsàa | mə̀láttə́; yəmbò |
to chew | tauna | táunàa | gə̀rò |
to swallow | haɗe | háɗèe | nzùndò |
to choke | ƙwaru | ƙwàrú | yúlóktə́ |
to cook | dafa | dáfàa | détə́ |
to boil | tafasa | tàfásà | lòrò |
to roast or fry | gasa | gásàa | wártə́ |
to bake | gasa | gásàa | wártə́ |
the oven | huru; obin | húur̃ùu; óobìn | mə̀ktə́gə́ràm |
the pot | tukunya | túkúnyáa | kóló |
the kettle | sakani | sàkáanìi | sàkkân |
the pan | kwano | kwáanòo | kwánò |
the dish | tasa | táasàa | tásà |
the plate | tasa | táasàa | tásà |
the bowl | kwano; akushi; bukuru | kwáanòo; ákùushíi; búkúr̃úu | búwúr; tásà |
the jug/pitcher | tulu | tùulúu | búwùlè; ngə̀mtó |
the cup | moda; kwaf | móodáa; kwâf | ngə̀mtógóràm |
the saucer | tasa | táasàa | |
the spoon | ƙoshiya; cokali | ƙòoshíyàa; cóokàlíi | cókkòl |
the knife (1) | wuƙa | wúƙáa | zàná |
the fork | cokali mai yatsa; fok; kurshet; hursheti | cóokàlíi mài yáatsàa; fôk; kùr̃shêt; hùr̃shéetìi | cókkòl ngùlòndóà; fôk |
the tongs | hantsaki | hàntsákíi | tóngù |
the meal | abinci; tuwo | àbíncí; túwóo | bə́rì |
the breakfast | karin kumallo | kárìn kùmállóo | kə̀móló yòktà |
the lunch | abincin rana | àbíncín ráanáa | bə́rì kǎùsùbè |
the dinner | abincin dare | àbíncín dárée | bə́rì kàjíríbè |
the supper | abincin yamma | àbíncín yâmmáa | bə́rì búnébè |
to peel | ɓare | ɓáarèe | kúwúltə́ |
to sieve or to strain | rariya; tankaɗa | ráaríyáa; tánkàɗáa | sàktə́ |
to scrape | karta | kár̃tàa | kùràìtà; nzə̀gə́rtə́ |
to stir or to mix | dama; cakuɗa; yamutse | dáamàa; cáakùɗáa; yáamùtsée | dìtə́; tùsátə́ |
the bread | burodi | búr̃óodìi | búródì |
the dough | ƙullu | ƙùllúu | kùnú |
to knead | cuɗa; mulmula | cúuɗàa; múlmùláa | dìtə́; kə́mə́stə́ |
the flour | gari | gàaríi | rúngù |
to crush or to grind | daka; niƙa | dákàa; níƙàa | nyètə́; gə̀wə́rtə́ |
the mill | ma'aikata; injin niƙa | má'áikátáa; ínjìn níƙàa | nyètə́ràm; ínjìn |
the mortar (1) | turmi | túrmíi | kûr |
the pestle | taɓarya | táɓáryáa | kə̀rmó |
the meat | nama | náamàa | dâ |
the soup | romo | róomóo | kə́nzə́n |
the vegetables | kayan lambu | káayán làmbúu | kə̀lìzùwó; kárè zə́rbúbè |
the bean | wake | wáakée | ngálò |
the potato | dankalin nasara | dànkálìn násáar̃áa | kùndúwù; dàngálì nàsàrá |
the fruit | 'yar itace | ’yár̃ ítàacée | tádà kə̀skábè |
the bunch | ɗauri | ɗáurìi | démè |
the fig | ɓaure | ɓáurée | |
the grape | inabi | ínàbíi | yínàbí |
the nut | ƙwaya | ƙwàayáa | nágə̀ |
the olive | zaituni | zàitúunìi | zàìtûn |
the oil | mai | mâi | kə̀ndágə̀ |
the grease or fat | maiƙo | máiƙòo | kàísə̀ |
the salt | gishiri | gíshíríi | mándá |
the pepper | masoro | màsóor̃óo | njìttá; mòsóró |
the chili pepper | barkono | bàr̃kònóo | bàrwùnó |
the honey | zuma | zúmàa | kə̀mágə̀n |
the sugar | sukari | súkàr̃íi | súwùr |
the milk | nono | nóonòo | câm |
to milk | tatsa | tàatsáa | ngántə́ |
the cheese | cuku | cúkúu | cúkú (2) |
the butter | man shanu | mân sháanúu | fə́là |
the drink | abin sha | àbín shâa | kə̀njâ |
the wine | giya; inabi | gíyàa; ínàbíi | mbàl |
the beer | giya; burkutu | gíyàa; bùr̃kùtù | mbàl; kùmîl |
the egg | ƙwai | ƙwái | ngə́wə́l |
the yolk | ƙwanduwa | ƙwándùwáa | cìmê ngə́wə́lbè |
to put on | sa | sâa (2) | nzə̀kkò |
the clothing or clothes | tufafi | túfáafìi | kàzə́mù |
the tailor | maɗinki; tela | máɗìnkíi; téelà | kèkémà; télà |
the cloth | yadi; tisu | yáadìi; tìsî | báttà; yádì |
the wool | ulu | úulù | kùndúlì dímìbè |
the linen | lilin | lílìn | lîn |
the cotton | auduga | áudùgáa | kàlwúsə̀n |
the silk | siliki; alharini | sìlíkìi; àlhàr̃íníi | sə̀lékì; hàrîl |
the fur | fata | fáatàa | kàráwì |
the leather | fata | fáatàa | njírì |
to spin | kaɗa | káɗàa | kórkórtə̀ |
the spindle | kwarkwaro; mazari | kwárkwáróo; mázáríi | tòkkûl |
to weave | saƙa | sáaƙàa | dútó |
the loom | saƙa | sáaƙàa | ságá |
to sew | ɗinka | ɗínkàa | dùtò |
the needle (1) | allura | àllúur̃àa | líwùlà |
the awl | basilla; tasubala | bàsílláa; tásúbálà | màsíllá |
the thread | zare | zàrée | gə̀ràsáà |
to dye | rina | rínàa | dáltə́ |
the cloak | alkyabba | àlkyábbàa | bàrmús |
the (woman's) dress | rigar mata; rob | rìigár̃ máatáa; r̃ôb | kámsàl |
the coat | kwat; manto | kwât; màntôo | kôt; màntô |
the shirt | taguwa; shat; 'yar ciki | tágúwàa; shât; 'yár̃ cíkìi | gə̀májè; dánkíkì |
the collar | kwala; kwal | kwálàa; kwâl | kwálà; kwâl |
the skirt | tofi; siket; jup; fatari | tòofíi; sìkêt; jîp; fàatàaríi | dántòbí; sìkêt; jîp; fàtàlí |
the grass-skirt | bante | bàntée | bànté |
the trousers | wando | wàndóo | yàngê |
the sock or stocking | soci; safa | sóocì; sàafáa | sósì |
the shoe | takalmi | tàakàlmíi | súnó |
the boot | boti; but | bóotìi; bût | kàdìmálánkànə́m; jìràwûn; kûp |
the shoemaker | baduku; shumeka | bàdúukùu; shûuméekàa | kə̀lídə́mà |
the hat or cap | hula; malafa | hùuláa; màlàfáa | jáwá; gùrùmbá |
the belt | ɗamara; bel | ɗàmáràa; bêl | làwùrjé; bêl |
the veil | hijabi | hìjáabìi | hìjâp |
the pocket | aljihu | àljíhúu | líwù |
the button | maɓalli; buto; anini; botin | máɓállíi; bùtôo; àníiníi; bóotìn | àníní; bùtô |
the pin | fun | fîn | féngèl; mùsùwár |
the ornament or adornment | ƙwalliya; ado | ƙwállìyáa; ádóo | záyèràm |
the jewel | dutsen wuya | dúutsèn wúyàa | kárè dáwùbè |
the ring | zobe | zóobèe | kùlûm |
the bracelet | munduwa; warawaro; abin hannu | múndúwáa; wáráwáróo; àbín hánnùu | mùskòrám; njárángə̀ |
the necklace | 'yar wuya | yár̃ wúyàa | dàwùrám |
the bead | dutsen ado | dúutsèn ádòo | kǔltù |
the earring | yari; 'yan kunne | yàríi; 'yán kúnnée | sə̀mòrám |
the tattoo | shaushawa; tsaga; jarfa | shâusháawàa; tsàagáa; jàr̃fáa | rétə́ |
the handkerchief or rag | mayani; hankici; mushuwari; tsumma | máyáaníi; hánkícì; múshúwàr̃íi; tsûmmáa | báttà; àlwútà |
the towel | tawul; sarbeti | táawùl; sàr̃béetì | báttà; táwùl |
the comb | matsefi; masarci; kum; fenni | mátséefíi; másár̃cíi; kûm; fénnì | sàrtə̀rám |
the brush | buroshi; magogi | bùr̃óoshìi; mágóogíi | bùrôs |
the plait/braid | kitse | kitsèe | kə̀rtà |
the razor | aska; reza | áskáa; r̃éezàa | áská; rézà; bélì |
the ointment | mai | mâi | kə̀ndágə̀; gə̀rəˆs |
the soap | sabuli | sàabúlìi | sàwûl, shàwûl |
the mirror | madubi | mádúubíi | kútə̀ràm |
to live | zama | zámá | də̀gâì |
the house | gida | gídáa | fátò |
the hut | ɗaki | ɗáakìi | njîm |
the tent | tanti; mai laima | tántìi; mài láimàa | tántì; làímà |
the yard or court | fada; fili | fáadàa; fíilíi | bàlbâl |
the men's house | ɗakin maza | ɗáakìn mázáa | súwúmírám |
the cookhouse | girki | gírkìi | kànnùrám |
the meeting house | zaure; soro | záurèe; sóor̃óo | jáùrè; sóró cínnàbè |
the room | ɗaki | ɗáakìi | njîm |
the door or gate | ƙofa | ƙóofàa | cínnà |
the doorpost | iccen ƙofa | íccèn ƙóofàa | kə̀ská cínnàbé |
the lock | kwaɗo | kwàaɗóo | kókkó |
the latch or door-bolt | kwaɗo | kwàaɗóo | kókkó |
the padlock | kwaɗo | kwàaɗóo | kókkó |
the key | mabuɗi | mábúuɗíi | súwúràm |
the window | taga | táagàa | kàsàmrám; tákkà/táà |
the floor | filin ɗaki | fíilín ɗáakìi | dáwù njîmbè |
the wall | katanga; garu | kátángáa; gàar̃úu | gàrú |
the fireplace | murhu | múrhùu | fúkò |
the stove | murhu | múrhùu | fúkò |
the chimney | bututu | búutúutúu | kàngèrám |
the ladder | kwaranga | kwàr̃ángáa | dágə̀l (2); kùrángá |
the bed | gado | gádóo | də́gə́l |
the pillow | matashin kai | mátáashín kâi | bîr |
the blanket | bargo | bàr̃góo | bòrkó |
the chair | kujera | kújèeráa | kúrìs |
the table | tebur | téebùr̃ | téwùr |
the lamp or torch | fitila | fìtílàa | fàtə́là; mósùwà |
the candle | kendir | kéndìr̃ | shàmê; kéndìr |
the shelf | kanta | kántàa | kántà |
the trough | komi; akala | kóomíi; àkálàa | ngágə́rá; ndòròró |
the roof | rufi; jinka | rúfìi; jínkàa | cìngâl |
the thatch | jinka | jínkáa | kə̀lídò |
the ridgepole | jijjige | jíjjígèe | wásə́là |
the rafter | jijjige | jíjjígèe | kàràùjí |
the beam | jijjige | jijjigèe | kàràùjí |
the post or pole | turke | túrkèe | shíwò |
the board | katako | káatáakóo | kátákó |
the arch | baka | bàkáa | kábbì |
the mason | maginin gida; mason | mágìnín gídáa; màasôn | màsǒ; fátòtàndòmà |
the brick | birki; bulo | bìr̃kíi; bùlôo | jə́làp; bə̀rkí |
the mortar (2) | gwaɓi | gwáaɓìi | |
the adobe | tubali | túubàlíi | jélàp; dìrìngêl |
the camp | sansani | sánsáníi | gérgèr |
to tan | jema | jéemàa | mə́ndə́l dìò |
the farmer | manomi | mánòomíi | bàrèmá |
the field | gona | góonáa | kúlò |
the garden | lambu; garka | làmbúu; gárkáa | zə́rgə́ |
to cultivate | yi noma | yí nóomáa | báré |
the fence | danga; zana; shinge | dángáa; záanáa; shíngée | dángá; gâr |
the ditch | lambatu; kwalbati; gata; gwalalo | làmbàtûu; kwálbátì; gátàa; gwálálóo | jólóló; làmbàtû; bə̀lákà |
to plough/plow | nome | nóomèe | bàrétə́ |
the furrow | huɗa; kunya | húuɗàa; kúnyáa | bóró |
to dig | haƙa; tona | háƙàa; tóonàa | tàbtə́ |
the spade | shebur | shéebùr̃ | |
the shovel | shebur; fel | shéebùr̃; fêl | fêl |
the hoe | fartanya; garma | fár̃tányàa; gàr̃máa | bánò |
the fork (2)/pitchfork | fok | fôk | cókkól shélìà |
the rake | mashari; rato | másháaríi; r̃àatôo | kàskâr; ràtô |
the digging stick (=yamstick) | dirka | dír̃kàa | làtə́ràm |
the lasso | sarɓe | sárɓée | |
to sow | shuka | shúukàa | nàtò |
the seed | iri | írìi | kùsúnyì |
to mow | figa; girbe; cire | fíigáa; gírbèe; círèe | múktə́ |
the sickle or scythe | lauje | làujée | táìdà |
to thresh | busa | bùusáa | wóstə́ |
the threshing-floor | wurin busa | wúrín bùusáa | wóstə́rám |
the harvest | girbi | gírbìi | sàl |
the grain | ƙwaya | ƙwàyáa | àrgə̂m |
the wheat | alkama | àlkámàa | làámà |
the barley | sha'ur | shà'îr̃ | sháìr |
the maize/corn | masara | másàr̃áa | ngàwúlì másàrmì |
the rice | shinkafa | shìnkáafáa | shànkáwá |
the grass | ciyawa | cìyáawàa | kàzêm |
the hay | baro | báròo | kàzêm ngámdə̀ |
the plant | shuka | shúukàa | |
to plant | shuka | shúukàa | kóktə́ |
the root | jijiya; saiwa | jíijíyàa; sâiwáa | fə́rtə̀; jâr |
the branch | reshe | réeshèe | də̀lám |
the leaf | ganye | gányée | kálú; lámbù |
the flower | fure | fùrée | fə̀lé; kàmbîl |
the tree | itace | ítàacée | kə̀ská |
the vine | inabi | ínàbíi | |
the tobacco | taba | táabàa | tàfâ; tàwâ |
to smoke | sha taba | sháa táabàa | tàwá nzà |
the pipe | lofi | lóofíi | lófì |
the tree stump | kututture | kútúttúrèe | shî kə̀skábè |
the tree trunk | gangar jiki | gàngár̃ jìkíi | kórè |
the forked branch | gwafa | gwàfáa | dédè |
the bark | ɓawo | ɓáawóo | kàskàshí |
the sap | ruwan bishiya | rúwán bíshíyàa | njî kə̀skábè |
the palm tree | giginya; goruba | gígínyàa; gòorúbàa | jíínà; kə́rzə́m; dìfúnò |
the coconut | kwakwa | kwáakwàa | kwákwà |
the citrus fruit | lemo | lèemóo | lèmûn |
the banana | ayaba | àyàbà | àyàwà |
the sweet potato | dankali | dànkálìi | dàngálì; kúndùwú |
the millet or sorghum | hatsi; dawa | hátsíi; dáawàa | ngàwúlì |
the yam | dundu | dùndúu | dùndú |
the cassava/manioc | doya | dóoyàa | kàrásà; gálísà |
the gourd | ƙwarya | ƙwáryáa | kə́mó |
the pumpkin or squash | kabewa | kàbéewàa | sàgàdə̀ |
the bamboo | gora | góoràa | górà |
the sugar cane | rake | ràkée | rèké |
the mushroom | naman kaza | náamàn kàazáa | nə́ngə́lí; tə́mbàl kókóbè |
the needle (2) | ƙaya | ƙáayàa | |
to do | yi | yí | dìò |
to make | yi | yí | dìò |
the work | aiki | áikìi | cídà |
to bend | lanƙwasa; karkata | lánƙwàsáa; kár̃kàtáa | dùngòktə́ |
to fold | naɗa; karya | náɗàa; káryàa | kə́lítə́ |
to tie | ɗaure | ɗáurèe | kúrtútə́ |
to untie | kwance | kwáncèe | wítə́ |
the chain | sarka | sárkàa | sálgà; jìnjîr |
the rope | igiya | ígíyàa | jê |
the knot | ƙulla | ƙúllàa | ndə́wú |
to strike or hit or beat | buga | búgàa | báktə́ |
to pound | doka; kutufo | dòokáa; kùtùfóo | kə̀tə̀fó |
to cut | yanke | yánkèe | kámtə́ |
to cut down | sara | sàaráa | cáltə́, sáltə́ |
to chop | fille | fíllèe | sàltə́ |
to stab | soka | sòokáa | zátə́ |
the knife (2) | wuƙa | wúƙáa | jèná |
the scissors or shears | almakashi | àlmákàshíi | mágàsù |
the axe/ax | gatari | gàatáríi | béwó |
the adze | gizago | gìzàagóo | |
to break | karye | káryèe | nàmtə́ |
broken | a karye | à kàryé | nàmgátà |
to split | faskara; fasa | fáskàráa; fásàa | fáltə́ |
to tear | cire | círèe | kártə́ |
to skin | feɗe | féeɗèe | gàktà |
to rub | shafe; goge | sháafèe; góogèe | cíntə́; kákáktə́ |
to wipe | shafe | sháafèe | cìntà |
to stretch | watsa | wáatsàa | tártə́ |
to pull | ja | jáa (1) | ngə́rtə́ |
to spread out | shimfiɗa; watsa | shímfìɗáa; wáatsàa | fə́rtə́ |
to hang up | rataya | ráatàyáa | rótə́gə́ |
to press | danna | dánnàa | mbə́ltə́ |
to squeeze | matsa | mátsàa | ràttə́ |
to pour | zub da | zúb dà | fítə́ |
to wash | wanke | wánkèe | túltə́ |
to sweep | yi shara | yí sháaráa | fə́rátə́ |
the broom | mashari | másháaríi | fə̀ràtə̀rám; fə́ràtə́ràm |
the tool | kayan aiki | káayán áikìi | kárè cídàbè |
the carpenter | kafinta; masassaƙi | káafíntàa; másàssàƙíi | káfíntà |
to build | gina | gínàa | tàndò; gártə́ |
to bore | huda | húudàa | súktə́ |
to hollow out | tona | tóonàa | wàìtà |
the saw | zarto | zár̃tòo | dártò |
the hammer | hama; guduma; marto | hámàa; gùdúmàa; màr̃tȏo | kólì; hámà; métə̀rà |
the nail | ƙusa | ƙúusàa | mùsùwár |
the glue | gam | gâm | kôl; kə́lə́r |
the blacksmith | maƙeri | máƙèeríi | kágə́lmà |
to forge | ƙera | ƙéeràa | kàrò |
the anvil | uwar maƙera | úwár̃ máƙéeráa | kágə́l |
to cast | yi zubi | yí zúbìi | tàptà |
the gold | zinariya | zínáar̃ìyáa | dínàr |
the silver | azurfa | ázùr̃fáa | lìwúlà |
the copper | tagulla; jan ƙarfe | tágùlláa; ján ƙárfèe | ngàrkìmé |
the iron | ƙarfe | ƙárfèe | sû |
the lead | darma | dár̃màa | dálmà |
the tin or tinplate | gwangwani; darma | gwángwáníi; dár̃màa | góngóng |
the potter | mai tukwane | mài túkwàanée | njèmá |
to mould/mold | yi zubi | yí zúbìi | tàndò |
the clay | yumɓu | yúmɓúu | túló |
the glass | gilashi | gìláashìi | fìnjâl; gə̀lâs |
to weave or plait/braid | saƙa | sáaƙàa | sáátə́ |
the basket | kwando | kwàndóo | kə̀ndâì; zówó |
the mat | tabarma | tàabármáa | bə́shì |
the rug | kilishi | kìlíishíi | kə̀lə́sə́ |
the netbag | raga | ráagáa | cálí |
the fan | mafici | máfícíi | àmbə̀tí; nzàwùtə́ràm |
to fan | fifita | fíifíitáa | yàwùtò |
to carve | sassaƙa | sássàƙáa | kàrò |
the sculptor | masassaƙi | másàssàƙíi | kàròmà |
the statue | gunki; mutum-mutumi | gúnkìi; mùtûm-mùtùmíi | gúnkì; kàm-kám |
the chisel | cizil; maƙanƙari | cízìl; máƙánƙáríi | mágàsù |
the paint | fenti | féntì | féntì |
to paint | zana | záanàa | bòrtə́; kùrtə́ |
to draw water | ɗiba | ɗíibàa | gùtò |
to move | yi motsi | yí mòotsíi | gə̀ndò |
to turn | mayar da | máyár̃ dà | kòkòrtà |
to turn around | waiwaya | wáiwàyáa | káláktə́ |
to wrap | ƙunsa; naɗe | ƙúnsàa; náɗèe | kə́létə́ |
to roll | naɗa | náɗàa | tàmbə́rtə́ |
to drop | faɗi | fáaɗì | tòltə́ |
to twist | murɗa | múr̃ɗàa | kə́létə́ |
to rise | tashi | táashì | tàwátə́ |
to raise or lift | hau; ta da | háu; táa dà | sàngò |
to fall | faɗi | fáaɗì | nzùrò |
to drip | ɗiga | ɗígàa | tóltə́ |
to throw | jefa | jéefàa | gə̀btə́ |
to catch | kama | káamàa | tà |
to shake | girgiza; zazzaga | gír̃gìzáa; zàzzágàa | zə̀zə̀ktə́ |
to flow | kwarara; malala | kwàráarà; màláalà | kàsò |
to sink | nutsa; tsunduma | nútsàa; tsúndùmáa | nzùkkùrò |
to float | yi lilo | yí líilòo | kámbétə́; mbátə́ |
to swim | yi iyo | yí íyóo | kámbétə́; kàmbétə́ |
to dive | nutsa | nútsàa | lə̀ktə́ |
to splash | cafa | cáfàa | càmbàltà |
to sail | tashi | táashì | mbátə́ |
to fly | tashi | táashì | fàrtə́ |
to blow | busa; hura | búusàa; húuràa | fùtə́ |
to crawl | rarrafa | rárràfáa | gúgúrtə́ |
to kneel | durƙusa | dúrƙùsáa | tùngùrùmtə́ |
to crouch | takura | tàakúrà | njóltə́ |
to slide or slip | zurara | zùráarà | sùlíttə́ |
to jump | dira; tsallake | díràa; tsállàkée | sə́ktə́ |
to kick | harba | hàr̃báa | shîlàn báktə́ |
to dance | yi rawa | yí ráawáa | bìské fàrtà |
to walk | tafi | tàfí | lètə́ (1) |
to limp | yi ɗingishi | yí ɗíngíshíi | də̀gə́ntə́ |
to run | gudu | gúdù | ngə́rə̀m; kàsò |
to go | je; tafi | jée; tàfí | lètə̀ |
to go up | hau | háu | bà; tǎttə́ |
to climb | hau; haura | háu; háuràa | bà |
to go down | sauka | sàuká | zə̀ptə́ |
to go out | fita | fìtá | lùwò |
to come | zo | zóo | ísò |
to come back | dawo | dáawóo | wáltə́ |
to leave | tashi | táashì | cìtə́ |
to disappear | ɓace | ɓácèe | fáttə́gə́ |
to flee | gudu | gúdù | ngùzàtà |
to follow | bi | bí | gà |
to pursue | bi; fafara | bí; fàafáràa | kádútə́ |
to arrive | isa; kai | ìsá; kái (2) | kə̀nshê |
to approach | kusanta; gabata | kúsàntáa; gàbáatàa | kàrə̀ntə́ |
to enter | shiga | shìgá | ngàwò |
to go or return home | koma; dawo | kóomàa; dáawóo | wàltàà |
to carry | ɗauka | ɗáukàa | ngótə́ |
to carry in hand | ɗauka | ɗáukàa | ngótə́ |
to carry on shoulder | ɗauka | ɗáukàa | ngótə́ |
to carry on head | ɗauka | ɗáukàa | tòngòrtà |
to carry under the arm | ɗauka | ɗáukàa | ngótə́ |
to bring | kawo | káawóo | kùtò |
to send | aika | àikáa | nòtò |
to lead | gabata | gàbáatàa | jétə́ |
to drive | tuƙa | túuƙàa | kə̀rítə́ |
to ride | hau doki | háu dóokìi | fêrrò kə̀mbâ |
to push | tura | túuràa | tə̀mbáltə́ |
the road | hanya | hányàa | záwál |
the path | turba; hanya | túrbàa; hányàa | túrwò |
the bridge | gada | gádàa | gádà |
the cart or wagon | amalanke | ámálánkée | ámálánké |
the wheel | taya | táayàa | táyà; shî mótàbé |
the yoke | bauta; kangi | bàutáa; kángíi | |
the ship | jirgin ruwa | jírgín rúwáa | mààrá njîbè |
the boat | jirgin ruwa | jírgín rúwáa | mààrá njîbè |
the canoe | jirgi; kwalekwale | jírgíi; kwàléekwàlée | kòlékòlé; kàdáì |
the raft | gadon fitowa | gádón fítôowaa | |
the oar | matuƙi; filafili | mátúuƙíi; fílàafílíi | |
the paddle | filafili; matuƙi | fílàafílíi; mátúuƙíi | kárwé; fə̀làìfə̀láì |
to row | filafili | fílàafílíi | |
the rudder | matuƙi | mátúuƙíi | |
the mast | turke | túrkèe | |
the anchor | anga | ángàa | |
the port | tashar jirgin ruwa | táshàr̃ jírgín rúwáa | jóngò mààrá njîbè |
to land | sauka | sàuká | |
to own | mallaka | màllákàa | hàláltə́ |
to take | ɗauka | ɗáukàa | gòtə̀ |
to grasp | kama | káamàa | tà |
to hold | riƙe | ríƙèe | gòtə̀ |
to get | samu | sáamùu | mòwò |
to keep | riƙe | ríƙèe | ròtà |
the thing | abu | àbù | àwó |
to give | ba | báa | yìò |
to give back | mai da | mái dà | kàlàktà |
to preserve | tsare | tsárèe | lìwò |
to rescue | ceta | cèetáa | |
to destroy | rushe; ɓata | rúushèe; ɓáatàa | wùrtə́ |
to injure | ɓata; yi wa wani rauni | ɓáatàa; yíi wà wani ràuníi | tə̀ptà |
to damage | ɓarna | ɓàrnáa | lòrùtə́ |
to look for | nema; biɗa | nèemáa; bìɗáa | màtə́ |
to find | samu | sáamùu | fàndò |
to lose | rasa | rásàa | yìrwàtò |
to let go | saka | sàkaa | kòltə́ |
the money | kuɗi | kúɗíi | kúngúnà; wúrì |
the coin | tsabar kuɗi | tsáabàr̃ kúɗíi | júwù |
rich | mai arziki; tajiri | mài ár̃zìkíi; táajìr̃íi | gárìwù |
poor | matalauci; matsiyaci; fakiri | mátàlàucíi; mátsìiyàacíi; fàkíir̃ìi | ngúdì |
the beggar | maroƙi | máròoƙíi | lòwómà |
stingy | marowaci | máròowàcíi | bàyîl; jókkù |
to lend | ara | àráa | sàrùtə́gə́ |
to borrow | ara | àráa | sàrùtə́ |
to owe | bi | bí | gà |
the debt | bashi | báashìi | kùsû |
to pay | biya | bíyáa | bìyàtə́; rə̀mbò |
the bill | diwani | díiwáanìi | kùngə̀nàrám |
the tax | haraji; gandu | hàr̃áajìi; gándúu | àrájì; ákkì |
to hire | haya | háyàa | àgə̀rìtə́ |
the wages | albashi | àlbâashíi | àlwúsùr |
to earn | ci riba | cí r̃íibàa | gàntò; ríwà dìò |
to buy | saya | sàyáa | yìwò |
to sell | sayar da | sáyár̃ dà | làdò |
to trade or barter | yi ciniki; fatauci | yí cìníkíi; fátáucìi | lə̀wâ; sáwə̀rtə́ |
the merchant | ɗan kasuwa | ɗán kàasúwáa | kàsùwùmá; sàwə̀rmá |
the market | kasuwa | kàasúwáa | kàsúwù |
the shop/store | kanti | kàntíi | kàntí |
the price | kuɗi | kúɗíi | támàn |
expensive | mai tsada | mài tsàadáa | jâu |
cheap | mai araha | mài àr̃àháa | bútù |
to share | raba | rábàa | dàgàrtə̀ |
to weigh | auna | áunàa | ngáltə́ |
after | bayan | báayán | ngáwò…..bèn |
behind | bayan | báayán | ngáwò.... bèn |
in | a cikin | à cíkín | -làn |
at | a | à | -làn |
beside | kusa da | kúsá dà | gə́rè…..bèn |
down | ƙarƙashin | ƙàr̃ƙáshín | cídíyà |
before | kafin | kàafín | kàwù; câ |
in front of | a gaban | à gàbán | fúgə̀ |
inside | a cikin | à cíkín | cúró |
outside | waje | wàjée | dégà; táléá |
under | ƙarƙashin | ƙàr̃ƙáshín | cídíyà |
up | bisa | bisà | kúntèn |
above | bisa; sama | bísà; sámà | sámìlàn |
the place | wuri; waje | wúríi; wájée | nâ |
to put | sa | sâa (2) | yìkkò |
to sit | zauna | záunàa | náptə́ |
to lie down | kwanta | kwántàa | bòtə́ |
to stand | tashi | táashì | dàtə́ |
to remain | zama | zámá | nàptə́ |
the remains | saura | sáuráa | gàpcìwùnó |
to gather | tara | táaràa | cábtə́ |
to pick up | ɗauka; tattara | ɗáukàa; táttàaráa | dòrò |
to pile up | tara | táaràa | dàwètə́ |
to join | haɗa; gama | háɗàa; gámàa (1) | kə̀ltə́ |
to separate | raba | rábàa | tàrtə́ |
to divide | kasa; raba | kásàa; rábàa | yàktə́ |
to open | buɗe | búuɗèe | kátə́ |
to shut | rufe | rúfèe | jàktə́ |
to cover | rufe | rúfèe | jàktə́ |
to hide | ɓoye | ɓóoyèe | gə̀ràtə́ |
high | sama | sámà | dátə̀à |
low | ƙasa | ƙásà | cídíyàn |
the top | sama; ƙololowa | sámà; ƙólóolówáa | tòlî |
the bottom | gindi | gìndíi | cídíyà |
the end (1) | ƙarshe | ƙàrshée | dàtə́gə́ràm |
pointed | mai tsini | mài tsìiníi | cóncón |
the edge | baki; gaɓa | bàakíi; gáaɓàa | cî |
the side | gefe | géefèe | fótò; kúrwú; shítì |
the middle | tsakiya | tsákíyàa | dáwù |
right (1) | dama | dáamá | kə̀mbùrám |
left | hagu | hágú | wòìlá |
near | kusa | kúsá | kàrə̂n |
far | nisa | níisá | cíndə̀ |
the east | gabas | gábàs | àdínnàm; gə̀dí |
the west | yamma | yâmmá | fùté |
the north | arewa | árèewá | yàlá |
the south | kudu | kúdù | ànə́m |
to grow | girma | gírmá | wùràtə́ |
to measure | auna | áunàa | ngáltə́ |
the fathom | gaba | gàbáa | |
big | babba | bàbbá | kúrà |
small | ƙarami | ƙàrámíi | gàná; kòrí; kàbə́gə̀ |
long | mai tsawo | mài tsáwóo | kùrúwù; dátə̀à |
tall | dogo | dóogóo | kùrúwù; dátə̀à |
short | gajere | gàjéerée | kòrí; kàfúwù |
wide | mai faɗi | mài fáaɗíi | fárán |
narrow | a matse | à màtsé | zə́kkà |
thick | mai kauri; ɓuɓɓukeke | mài káuríi; ɓúɓɓúkéekèe | gàjàjàk |
thin | siriri | sìir̃íir̃ìi | tə́nénè; njérérè; sérsér |
deep | mai zurfi | mài zúrfíi | kùrúwù |
shallow | maras zurfi | máràs zúrfíi | dàngə̀résé |
flat | a kwance | à kwàncé | féllè |
straight | a miƙe | à mìiƙé | cík |
crooked | a kantare; a shagiɗe | à kántàré; à shàagìɗé | kə̀lígádà |
the hook | ƙugiya | ƙúugìyáa | kùnjâr; sû búltù |
the corner | kusurwa; kwana | kúsùrwáa; kwánàa | ngògə̂m; lúngù |
the cross | giciye | gícìyée | dégə́ràm |
the square | fili | fíilíi | fàrtàm |
round | kewayayye; ƙwallo | kèewàyáyyée; ƙwállóo | dúkúrkúr; kwáì mbók |
the circle | gunduwa; da'ira | gùndúwàa; dáa'ìr̃áa | kòrkór |
the ball | ƙwallo | ƙwállóo | bôl |
the line | layi; jeri | láayìi; jéerìi | lâì |
the hole | rami | ráamìi | bə̀lágà |
similar | kamar | kàmár̃ | ádə̀gǎì |
to change | sake; canja | sáakèe; cánjàa | fàltə́ |
zero | sifiri | sífìr̃íi | sə́fə̀rí |
one | ɗaya | ɗáyá | tìló; fál; lókkù |
two | biyu | bíyú | ndí |
three | uku | úkù | yàkkə́ |
four | huɗu | húɗú | dìyáù |
five | biyar | bìyár̃ | ùgú |
six | shida | shídà | àràkkə́ |
seven | bakwai | bákwài | tùlôr |
eight | takwas | tákwàs | wùskə́ |
nine | tara | tár̃à | lə̀gár |
ten | goma | góomà | mèwú |
eleven | sha ɗaya | shâa ɗáyá | mèwûn tìlôn |
twelve | sha biyu | shâa bíyú | mèwûn ndîn |
fifteen | sha biyar | shâa bìyár̃ | mèwú wùrí |
twenty | ashirin | àshìr̃ín | fíyìndì |
a hundred | ɗari | ɗàríi | míyà; yôr |
a thousand | dubu | dúbúu | dúwú |
to count | ƙirga | ƙírgàa | kòmtə́ |
all | duka | dúkà | ngâsô; sámmá |
many | yawa | yáwàa | ngə́wù |
more | kuma | kúmáa | kùrú |
few | kaɗan | kàɗán | gàná |
enough | isa | ìsá | tìò |
some | wasu | wású | lágá |
the crowd | yawa | yáwàa | sámnó |
full | a cike | à cìké | zə̀mbə̀lí |
empty | emti; wofi | émtì; wòofíi | dê |
the part | kashi | káshìi | fêllà; də̀gâr |
the piece | gutsure | gútsúrèe | káránjì |
the half | rabi | rábìi | rétà |
only | kawai; kaɗai | káwài; káɗái | bìyá; bás |
alone | kaɗai | káɗái | tílònzə́ |
first | na farko | ná fárkóo | kə̀ntìlómì |
last | na ƙarshe | ná ƙàrshée | dàrgéyè |
second | na biyu | ná bíyú | kə̀nàndí |
the pair | tagwaye | tágwàayée | káwú |
twice/two times | sau biyu | sàu bíyú | ndírò |
third | na uku | ná úkù | kə́nyàkkə́bè |
three times | sau uku | sàu úkù | yàkkə́rò |
the time | lokaci; sa'a | lóokàcíi; sáa'àa | sâ; lóktù |
the age | sheƙara | shèeƙáràa | kàwú; sàgá |
new | sabo | sáabóo | bə̀lîn |
young | yaro | yáaròo | gàná |
old | tsoho | tsóohóo | cárì |
early | da wuri | dà wúríi | dùwân |
late | a makare | à màkàré | wàhàrtə́ |
now | yanzu | yànzú | kə́rmá |
immediately | yanzu-yanzu | yànzú-yànzú | kə́rmámá |
fast | sauri; maza | sáuríi; mázá | nágàt; dôì |
slow | sannu-sannu | sànnú-sànnú | yílàyèn |
to hurry | yi hanzari | yí hánzáríi | àzàltə́ |
to be late | makara | màkárà | dúwómtə̀ |
to begin | fara | fáaràa | bàdìtə́ |
the beginning | farko | fárkóo | bàdìtə́ràm; búrwò |
to last | daɗe; jima | dáɗèe; jímàa | tùstə́ |
the end (2) | ƙarshe | ƙàrshée | dàtə́ràm |
to finish | gama | gámàa (2) | tàmòtə́ |
to cease | tsaya | tsáyàa | dàtə́ |
ready | a shirye | à shìryé | dàwàrgátà |
always | kullum | kúllúm | sàbísó; kúllúm |
often | sau da yawa | sàu dà yáwàa | ngə́wùrò |
sometimes | lokaci-lokaci | lóokàcí-lóokàcí | sâ lágá |
soon | jim kaɗan | jìm kàɗán | sàm |
for a long time | da | dâa | kûré |
never | abada | àbàdá | ngáltè; àbàdá |
again | kuma | kúmáa | kòró |
the day (1) | rana | ráanáa | yîm |
the day (2) | rana; kwana | ráanáa; kwáanáa | yîm |
the night | dare | dárée | bə́né |
the dawn | alfijir; jijjifi | àlfíjìr̃; jìjjífíi | fájàr |
the morning | safe | sáafée | sə́wà |
the midday | rana tsaka | ráanáa tsákàa | kə̀ngâl dáwù |
the afternoon | da yamma | dà yâmmá | kàjílí; ásàr |
the evening | maraice | màràicée | kàjílí |
today | yau | yâu | kû |
tomorrow | gobe | gòobé | bálì |
the day after tomorrow | jibi | jíibí | wágə̀ré |
yesterday | jiya | jíyà | bískà |
the day before yesterday | shekaranjiya | shéekáránjíyà | bískántò |
the hour | ƙarfe; awa | ƙárfèe; áwàa | sâ |
the clock | agogo | àgóogó | àgógó |
the week | mako; sati | máakòo; sáatíi | mágə̀ |
Sunday | Lahadi | Láhádì | ládə̀ |
Monday | Litinun | Lìtìnîn | lìtìlîn |
Tuesday | Talata | Tàláatà | tálàgə́ |
Wednesday | Laraba (Niger); Laraba (Standard, Nigeria) | Láar~ábà (Niger); Làar~àbá (Standard, Nigeria) | láráwà |
Thursday | alhamus | Àlhàmîs | làmísə̀ |
Friday | Jumma'a | Júmmá’àa | júmmà |
Saturday | asabar; sati; subdi | Àsábàr̃; sáatìi; súbdìi | sə́bdə̀ |
the month | wata | wátàa | kə̀ntágə̀ |
the year | sheƙara, shekara | shèeƙáràa, shèekáràa | sàgá |
the winter | hunturu; mai ɗari | hùntúur̃ùu; mài ɗáaríi | bínə́m |
the spring (2) | rani | ráaníi | bê |
the summer | rani | ráaníi | bê |
the autumn/fall | kaka | kàakáa (2) | bíkə̀là |
the season | fasali; lokaci | fásàlíi; lóokàcíi | zàmân; sâ |
to smell (1) | ji | jí | yìntà |
to sniff | sheƙa; shinshina; sansana | shèeƙáa (2); shínshìnáa; sánsànáa | yìntà |
to smell (2) | ji | jí | yìntà |
fragrant | mai ƙanshi | mài ƙánshíi | bə́bə́ttə́ |
stinking | mai wari | mài wáaríi | cíná |
to taste | ɗanɗana | ɗánɗànáa | tàmbò |
sweet | mai zaƙi; mai daɗi | mài záaƙíi; mài dáaɗíi | lélé; kə̀jî |
salty | mai gishiri; mai zartsi | mài gíshír̃íi; mài zártsíi | mándáà |
bitter | mai ɗaci | mài ɗáacíi | cîm |
sour | mai tsami | mài tsáamíi | càmcàm |
to hear | ji | jí | fàntə́ |
to listen | ji; saurara | jí; sáuràaráa | fàntə́ |
the sound or noise | ƙara | ƙáaráa | kàlálà |
loud | mai ƙara | mài ƙáaráa | bàndîl |
quiet | shiru; mai natsuwa | shírúu; mài nàtsúwáa | kə́də́k; sə́ríú |
to see | gani | gáníi | rò |
to look | duba; kalla | dúubàa; kàlláa | wùtə́ |
to show | nuna | núunàa | fə́lə́tə́gə́ |
to shine | yi walƙiya; ƙyalƙyala | yí wàlƙíyáa; ƙyálƙyàláa | yìwàltò |
bright | mai haske | mài háskée | wáyáng |
the colour/color | launi; iri; kala | láunìi; írìi; kálàa | lánnù; kálà |
light (2) | mai haske | mài háskée | nûrrà |
dark | mai duhu | mài dúhúu | nə̀mkə̀lmə́skə̀ |
white | fari | fáríi | bûl |
black | baƙi | báƙíi | sə́lə́m |
red | ja | jáa (2) | cìmé, kìmé |
blue | shuɗi | shúuɗìi | lìwùllá |
green | tsanwa; kore | tsánwáa; kóor̃èe | kə̀lî |
yellow | rawaya | ràawáyàa | kúrnùm, kúrwùm; càsá |
to touch | taɓa | táɓàa | lètə́ (2) |
to pinch | tsunkula | tsúnkùláa | còktə́ |
to feel | ji | jí | fàntə́ |
hard | mai tauri | mài táuríi | cíbbù |
soft | mai laushi | mài láushíi | tə́làlà; kàwúsə̀ |
rough (1) | mai kaushi | mài káushíi | kə́rsàsà |
smooth | mai santsi | mài sántsíi | sə́mə́l; súlsúl |
sharp | mai kaifi | mài káifíi | tímìà; cóncón |
blunt | dakusa | dáakùsáa | gòrdó |
heavy | mai nauyi | mài náuyíi | kùrwówù |
light (1) | maras nauyi | máràs náuyíi | kàmbôì; fèlélé |
wet | mai laima | mài láimàa | kə́lî |
dry | a bushe | à bùushé | ngámdə́ |
hot | mai zafi | mài záafíi | kánnúà |
warm | mai ɗimi | mài ɗìmíi | jə́mjə́m |
cold | mai sanyi; mai ɗari | mài sányíi; mài ɗáaríi | ámùsú; kákkù |
clean | mai tsabta | mài tsábtàa | ngə́là |
dirty | mai dauɗa | mài dáuɗàa | kàdágə̀ |
wrinkled | duƙunƙune | dúƙúnƙùnée | kúrsáshíà |
the soul or spirit | rai | râi | rô |
surprised or astonished | yi mamaki | yí màamáakìi | ájàp |
the good luck | sa'a | sáa'àa | sâ |
the bad luck | rashin sa'a | ráshìn sáa'àa | bûì |
happy | yi murna | yí múr̃nàa | kúrnòà |
to laugh | dariya | dàaríyáa | kàsúsù |
to smile | yi murmushi | yí mùr̃múshíi | mə́mə́stə́ |
to play | yi wasa | yí wàasáa | bìské |
to love | so; yi ƙauna | sôo; yí ƙàunáa | ràwò |
to kiss | sumbata | súmbàtáa | nzə̀mbò |
to embrace | runguma | rùngúmàa | nzə̀mbò |
the pain | ciwo | cíiwòo | sə̀rèn; nə̀mjàù |
the grief | ciwo; baƙin ciki | cíiwòo; báƙín cíkìi | nə̀mjàù |
the anxiety | tsoro; juyayi | tsòoróo; jùuyàayíi | kàrúrútì; rìndò |
to regret or be sorry | tuba | túubá | tə́wə́rítə́ |
the pity | junƙai | jînƙái | kànjímàlí |
to cry | kuka | kúuká | sô |
the tear | hawaye | háwàayée | shímálò |
to groan | yi gunaguni | yí gùnàagúníi | ndə́rtə́ |
to hate | tsana | tsànáa | wátə́ |
the anger | fushi | fúshíi | gə́rgátə́ |
the envy or jealousy | kishi | kíishìi | nə̀ndə́lì |
the shame | kunya | kúnyàa | nóngù |
proud | yi taƙama | yí tàaƙámáa | kùràmí |
to dare | ƙalubalanta | ƙàalùubàlántàa | mánà mátə́ |
brave | jarumi | jáar̃ùmíi | kàrə́gə̀ cíbbú; kə̀mâr |
the fear | tsoro | tsòoróo | rìtà |
the danger | haɗari | háɗàr̃íi | tájírwà |
to want | so | sóo | ràwò |
to choose | zaɓa | zàaɓáa | kàrtə́ |
to hope | yi fata | yí fáatáa | tə̀mâtə̀ |
faithful | amintacce | àmìntáccée | àmànmá |
true | na gaskiya | ná gáskíyáa | jírè |
to lie (2) | yi ƙarya | yí ƙáryáa | kárgí |
the deceit | munafunci | múnáafúncìi | nə̀mmə̀náfùk |
to forgive | yafe | yáafèe | gàfə̀rtə́ |
good | mai daɗi; mai kyau | mài dáaɗíi; mài kyâu | kə̀jî |
bad | mugu; ba kyau | múugùu; bâa kyâu | kúttù |
right (2) | daidai | dáidái | kálkál |
wrong | barbai; ba daidai ba ne | bàrbái; bàa dáidái bá nèe | kálkál gə̀nyí |
the fault | kuskure; laifi | kúskúrèe; lâifíi | áìwù |
the mistake | kuskure; laifi | kúskúrèe; lâifíi | yéstə́ |
the blame | laifi | lâifíi | sə́líwù |
the praise | yaba | yàbáa | nzòngòrò; kàràwàtà |
beautiful | mai kyau | mài kyâu | ngə́là; sháwà |
ugly | mai muni | mài múunìi | bàttí |
greedy | mai maƙo | mài máƙòo | yámgà; sùròkùrá |
clever | mai hankali; mai wayo | mài hánkàlíi; mài wàayóo | ángàllà |
the mind | ra'ayi | r̃á’àyíi | hángàl |
to think (1) | yi tunani | yí tùnàaníi | tàktə́ |
to think (2) | yi tsammani | yí tsàmmáaníi | tə̀mâtə́ |
to believe | zata | zàtáa | tə̀mâtə́ |
to understand | gane; fahimta | gáanèe; fàhímtàa | fàntə́ |
to know | sani | sánìi | nòtə́ |
to guess | cita | cìitáa | |
to imitate | kwaikwaya | kwàikwáyàa | yàngàngà |
to seem | yi alama | yí àláamàa | |
the idea | dabara; ra'ayi | dàbáar̃àa; r̃á’àyíi | dàwárì; sówórì |
wise | masani; dattijo | másàníi; dáttíijòo | búrwóà; nzúndù |
stupid | wawa | wáawáa | ángàl kúttùà |
mad | mahaukaci | máhàukàcíi | jòlí |
to learn | koya | kòoyáa | lìò |
to study | karanta; yi nazari | kár̃àntáa; yí názàr̃íi | kə̀ràtə́ |
to teach | koyar da | kóoyár̃ dà | nzə̀kkə̀lìò |
the pupil | ɗalibi | ɗáalìbíi | fùwùrá |
the teacher | malami | máalàmíi | málə̀m |
the school | makaranta | mákár̃ántáa | màkàràndí |
to remember | tunàa | túnàa | tàktə́ |
to forget | mânta | mântáa | ngèstə́ |
clear | garau | gáráu | záhìr |
obscure | ɓoyayye; mai duhu | ɓòoyáyyée; mài dúhùu | gə̀ràgátà |
secret | na asiri | ná àsíir̃íi | àsír |
certain | tabbat | tábbàt | táwàt |
to explain | bayyana | báyyànáa | bàyèntə́ |
the intention | manufa; buri | mánúfáa; búurìi | nyâ; kǎìdù |
the cause | dalili | dàlíilìi | dàlíl |
the doubt | shakka | shákkàa | shégə́ |
to suspect | tuhumta | tùhúmtàa | zàntà |
to betray | ci amana | cí àmáanàa | fìsàttə́; àmân bò |
the need or necessity | buƙata | bùƙáatàa | lámbí; màndàná |
easy | mai sauƙi | mài sáuƙíi | kə̀skə̌ |
difficult | mai wuya | mài wùyáa | jâu |
to try | gwada; jarraba | gwádàa; jár̃r̃àbáa | járáptə́; ngə̀stà |
the manner | haka; salo | hákà; sálóo | fútù |
and | kuma; da | kúmáa; dà | -a; yé |
because | saboda | sábòodà | nàngàrò |
if | in | ín | yà |
or | ko | kóo | âu; lâ |
yes | i; na'am | íi; ná’àm | àâ; nà'ám |
no | a'a | áa'àa | á'à |
how? | yaya | yàayàa | àbígǎìnyìn |
how many? | nawa | náwà | ndàwú |
how much? | nawa | náwà | ndàwûn |
what? | me | mèe | àbí |
when? | yaushe | yàushè | sàmbí |
where? | ina | ìnaa | ndárân |
which? | wane | wànè | fí |
who? | wa | wàa | ndú |
why? | don me | dón mèe | àbírò |
the voice | murya | múryàa | kówò |
to sing | rera waƙa | réerà wáaƙàa | kàíyà yétə́ |
to shout | yi ihu; yi ƙara | yí íihùu; yí ƙáaráa | búrwù |
to whisper | raɗa | ráɗàa | tàttàwí |
to mumble | raɗa; gunguni | ráɗàa; gùngùníi | tàttàwí |
to whistle | yi fito | yí fíitòo | fólídò dìò |
to shriek | yi ƙara | yí ƙáaráa | ndə́rtə́ |
to howl | yi ƙugi | yí ƙúugíi | yàlùtà |
to speak or talk | yi magana | yí màgánàa | mánà |
to stutter or stammer | i'ina | ì’ìnáa | kə̀mə́mə́gə̀ |
to say | ce; faɗi | cêe; fáɗìi | nə̀; gùltə́ |
to tell | gaya | gáyàa | gùltə́ |
the speech | jawabi | jàwáabìi | kàwúlì |
to be silent | yi shiru | yí shírúu | nə̀mkə́də́k; sə́rín |
the language | harshe | hárshèe | tə́làm |
the word | kalma | kálmàa | kálìmá |
the name | suna | súunáa | cû |
to ask (1) | tambaya | tàmbáyàa | kòrò |
to answer | amsa; ba da jawabi | ámsàa; báa dà jàwáabìi | mògò; jààptà; jàáwù |
to admit | yarda; amince; tuba | yàr̃dá; ámìncée; túubá | kàsàttə́; àrdìtə́ |
to deny | ƙi; musunta | ƙí; músùntáa | wátə́; àngə̀rtə́ |
to ask (2) | tambaya | tàmbáyàa | kòrò |
to promise | yi alkawari | yí àlkáwár̃ìi | wàdə̀ gòtə́ |
to refuse | ƙi | ƙí | wátə́ |
to forbid | hana | hánàa | dàptə́gə́ |
to scold | yi tsawa | yí tsáawáa | wùsátə́ |
to call (1) | kira | kíráa | bógótə̀ |
to call (2) | kira | kíráa | cû tà |
to announce | sanar da | sánár̃ dà | wòrmàtə́ |
to threaten | yi burga | yí bùr̃gáa | wùsátə́ |
to boast | yi cika baki | yí cìkà bàakíi | wàmtə́; áwúlò dìò |
to write | rubuta | r̃úbùutáa | rùwùtə́ |
to read | karanta | kár̃àntáa | kə̀ràtə́ |
the paper | takarda | tákàr̃dáa | kákkádə̀ |
the pen | alƙalami | àlƙálàmíi | àlgálàm |
the book | littafi | líttáafìi | kìtáwù |
the poet | sha'iri; mawaƙi | sháa’ìr̃íi; máwàaƙíi | kàìyàmá |
the flute | sarewa | sàareewàa; sàréewàa | shìlá; lídòkó |
the drum | ganga | gàngáa | gàngá |
the horn or trumpet | ƙaho | ƙàhóo | kàngádì |
the rattle | caki | cákìi | kázákázá |
the country | ƙasa | ƙásáa | lárdə̀; cídí |
the native country | gida | gídáa | |
the town | gari; birni | gàríi; bír̃níi | bə́là; bə́rnyí |
the village | ƙauye | ƙáuyèe | bə̀ládéyà; ngúrò |
the boundary | iyaka | íyàakáa | bə̀làlàngáì |
the people | jama'a; mutane | jàmá'àa; mútàanée | jàmâ; âm |
the clan | kabila | kàbíilàa | jílì |
the chieftain | sarki | sárkíi | mâì |
the walking stick | sanda | sàndáa | kâ |
to rule or govern | mallaka | màllákàa | nòtò |
the king | sarki | sárkíi | mâì |
the queen | sarauniya | sàráunìyáa | gúmsù |
the noble | adali | áadàlíi | mâìyá |
the citizen | ɗan ƙasa | ɗán ƙásáa | ngáwàr |
the master | mai gida | mài gídáa | kə̀mâ |
the slave | bawa | báawàa | cîr (f.), kîr (f.) kàléà |
the servant | bara | báràa | kàléà; cîr (f.), kîr (f.); wàlàdí |
to liberate | ƴanta | ƴântaa | kàmbètə́gə́ |
to command or order | umurta; yi oda | ùmúr̃tàa; yí óodàa | dòwó dìò; ódà dìò |
to obey | bi umurni; bauta | bí ùmùr̃níi; bâutáa | gà; fàntə́ |
to permit | yarje; amince | yár̃jèe; ámìncée | àmàrtə́; kòltə́ |
the friend | aboki; amini | àbóokíi; àmíinìi | sáwà |
the enemy | maƙiyi | máƙìyíi | wàtə̀má |
the neighbour | maƙwabci | máƙwàbcíi | kə̀máskí |
the stranger | baƙo | bàaƙóo | kùsótò |
the guest | baƙo | bàaƙóo | kùsótò |
to invite | gayyata | gàyyatàa | bòwòtà; dòtə̀ |
the host | baƙo | bàaƙóo | kùsótò |
to help | taimaka | tàimákàa | bánà |
to prevent | hana | hánàa | dàptə́gə́ |
the custom | al'ada | àl'áadàa | ádà |
the quarrel | faɗa | fáɗàa | lə̀wálà; lùwálà |
the plot | maƙarƙashiya | máƙár̃ƙáshìyáa | cìdìyàyémbèn |
to meet | sadu | sàadú | kə̀lâ kə̀ltà |
the prostitute | karuwa | káar̃ùwà | hàlàngnómà; kárùá |
to fight | yi faɗa | yí fáɗàa | lùwálà |
the war or battle | yaƙi | yáaƙìi | kə̀rígə̀ |
the peace | zaman lafiya | zámán láafíyàa | hêr |
the army | runduna | rúndúnàa | sójì; áskə̀r |
the soldier | soja | sóojàa | sójì; áskə̀r |
the weapons | makami | mákáamíi | bálímì |
the club | kulki | kúlkíi | klóp |
the sling | majajjawa | májájjáawaa | wáràwí |
the bow | baka | bàkáa | kábbí |
the arrow | kibiya | kíbíyàa | kə̀nígə́ |
the spear | mashi | máashìi | jálì |
the sword | takobi | tákòobíi | kàjágà |
the gun | bindiga | bíndígàa | búndúgə̀ |
the armour | sulke | súlkée | súlwé |
the helmet | hular kwano; buke | hùulár̃ kwáanòo; búukèe | hélmèt; záwà; záwà súbè |
the shield | garkuwa | gàrkúwáa | ngóà |
the fortress | garu | gàar̃úu | |
the tower | hasumiya | hàsúumíyàa | |
the victory | nasara | násár̃àa | kə̀násàr |
the defeat | kaye | káayèe | wóptə́gə́; kə̀mbû |
the attack | kai hari | kái hárìi | bàlímìtə́; kə̀ntá |
to defend | kare | káarèe | kàltə́ |
to retreat | tsere; gudu; ja baya | tséerèe; gúdù; jáa báayáa | kàsò |
to surrender | ba da kai | báa dà kâi | kòltə̀gə̀ |
the captive or prisoner | kamamme; fursuna | kàamámmée; fúr̃súnàa | kòsòmá; fə́rsə̀nà |
the guard | gadi | gáadìi | gàdìmá |
the booty | ganima | gàníimàa | gànímà; kámá |
the ambush | fako; kwanto | fàkóo; kwántóo | mbə́lántə́ |
the fisherman | masunci | másùncíi | bə̀nyìmá |
the fishhook | fatsa | fátsáa | kúnjàr |
the fishing line | murimuri | múrímúríi | kàâm |
the fishnet | homa; taru | hóomáa; táarúu | zàrí càlícálì |
the bait | ƙoto | ƙóotóo | |
to hunt | farauta | fàráutàa | bàrà |
to shoot | buga; harba; jefa | búgàa; hàrbáa; jèefáa | báktà |
to miss | yi kuskure; rasa | yí kúskúrèe; rásàa | zàràptà |
the trap | tarko | tárkòo | kél; kúttí; bàccíà |
to trap | kama da tarko | káamàa dà tárkòo | kúttîn tà |
the law | shari'a | shàr̃i'àa | shàrâ |
the court | fadar alƙali; kotu | fáadàr̃ àlƙáalíi; kóotù | shàràrám |
to adjudicate | yanke hunkunci | yánkè húnkúncìi | shàrâ kàmtà |
the judgment | hunkunci | húnkúncìi | hówùm |
the judge | alƙali; juju; joji | àlƙáalíi; júujù; jóojìi | lə̀gálì |
the plaintiff | mai kai ƙara | mài kái ƙáaráa | sô njátòmà |
the defendant | wanda aka gurfana | wândà ákà gúr̃fànáa | zànnù |
the witness | shaida | shâidáa | shàdàmá |
to swear | rantse | rántsèe | káshí bù; àlàptà |
the oath | rantsuwa | rántsúwáa | káshí |
to accuse | kai ƙara; tuhumta | kái ƙáaráa; túhùmtáa | sə̀rìwùtə̀ |
to condemn | hukumta | hùkúmtàa | wátə́ |
to convict | tabbatar da laifi; samu da laifi | tábbátár̃ dà lâifíi; sáamùu dà lâifíi | hòwùmtə́ |
to acquit | saka | sàkáa | kwàltə́ |
guilty | mai laifi | mài lâifíi | áìwúà |
innocent | maras laifi | máràs lâifíi | áìwù bâà |
the penalty or punishment | horo; hukunci | hòoróo; húkúncìi | hówùm; àzáwù |
the fine | tara | tàaráa | hàwà |
the prison | kurkuku; kaso | kùr̃kúkùu; kásòo | kósò |
the murder | kisan kai | kísàn kâi | kàmcèjí |
the adultery | zina | zìnáa | kə́nzə́nà |
the rape | fyaɗe; ɓata | fyàaɗée; ɓáatàa | kámúrò yùkkùrùwò |
the arson | wuta | wútáa | |
the perjury | shaidar zur | sháidàr̃ zûr̃ | hàlàktà |
to steal | sata | sàatáa | ndàltə́ |
the thief | ɓarawo | ɓàráawòo | bárwù |
the religion | adini | àdíinìi | àdîn |
the god | Allah | Allàh | Álà |
the temple | coci | cóocìi | cócì |
the church | coci | cóocì | cócì |
the mosque | masallaci | másálláacíi | máshídì |
the sacrifice | sadaukarwa | sádáukâr̃wáa | bû fìtà |
to worship | yi ibada; bauta | yí ìbáadàa; bâutáa | àbàttə́ |
to pray | yi salla; yi addu'a | yí sállàa; yí àddú'àa | sàlìtə́ |
the priest | fada | fàadáa | fàdá |
holy | mai tsarki | mài tsárkíi | álàbè |
to preach | yi wa'azi | yí wá'àzíi | shìwá |
to bless | albarkata | àlbár̃kàtáa | bárgà də́ptə́gə́ |
to curse | yi tir; tsine wa | yí tír̃; tsíinèe wà | bárgà gótə́ |
to fast | yi azumi | yí ázùmíi | àshêm gòtə́; àshêm zə̀mtə́ |
the heaven | sama; samaniya | sámà; sàmáanìyáa | sàmî |
the hell | wutan jahannama | wútán jàhánnàmàa | kánnù |
the demon | shaiɗan | shàiɗán | shètán |
the idol | gunki | gúnkìi | gúnkì |
the magic | maita | mâitáa | kárá; kúndú; sàáwù; dúwòdúwò |
the sorcerer or witch | maye | máayèe | kárámà |
the fairy or elf | aljana | àljánáa | |
the ghost | fatalwa | fàtálwáa | jíndì |
the omen | ishara | ìsháar̃àa | |
the circumcision | kaciya | kàcíyàa | kàjâ |
the radio | rediyo | r̃éedíyòo | rédíyò |
the television | talabijin | tálàbíjìn | tíbî |
the telephone | waya; tarho | wáyàa; tàr̃hôo | wáyà |
the bicycle | keke; dokin ƙarfe; basukur | kèekée; dóokìn ƙárfèe; báasúkùr̃ | báskùr |
the motorcycle | babur; moto | bàabúr̃; mòotôo | bàbúr |
the car | mota | móotàa | mátò |
the bus | bas | bâs | bâs; mátò |
the train | jirgin ƙasa | jírgín ƙásà | mààrá cídíbè |
the airplane | jirgin sama | jírgín sámàa | mààrá sámíbè |
the electricity | lantarki | làntár̃kìi | làntə̀ríkì |
the battery | batir | báatìr̃ | bátə̀r |
to brake | ja birki | jáa bír̃kìi | bə̀rkì bàktà |
the motor | injin | ínjìn | ínjìn |
the machine | inji | ínjìi | ínjìn |
the petroleum | man fetur | mân féetùr̃ | kànàndîr |
the hospital | asibiti | ásìbítì | lììtàrí |
the nurse | mai jiyya | mài jíyyàa | dóktà |
the pill or tablet | ƙwayar magani | ƙwàayár̃ máagàníi | |
the injection | allura | àllúur̃àa | líwùlà |
the spectacles/glasses | madubi; tabarau; luleti | mádúubíi; tàbàráu; lùuléetì | mánzàr |
the government | gwamnati | gwámnátì | gúmnátì |
the president | shugaba; farzidan | shùugàbáa; fàr̃zìdân | fə̀rèsìdân |
the minister | minista | mínístà | mìnístà |
the police | ɗan sanda | ɗán sàndáa | pòlîs |
the driver's license | lasin; farmui | láasìn; fàr̃mîi | kàkkádə̀ mátòbè |
the license plate | lambar mota | lámbàr̃ móotàa | lámbà mótàbè |
the birth certificate | takardar haihuwa | tákàr̃dár̃ háihùwáa | kàkkádə̀ tàmbòbè |
the crime | laifi; la'ana | lâifíi; là’ánàa | áìwú |
the election | zaɓe | zàaɓée | kárnó |
the address | adireshi | àdìr̃éeshìi | àdréshì |
the number | lamba | lámbàa | lámbà |
the street | titi; hanya | tíitìi; hányàa | lâì; díwàl |
the post/mail | gidan waya | gídán wáyàa | wòtíyà |
the postage stamp | kan sarki | kân sárkíi | kə̀lâ mâìbè |
the letter | wasiƙa | wàsíiƙàa | wòtíyà |
the postcard | katin gaisuwa | káatìn gáisúwáa | póskàt |
the bank | banki | bánkìi | bánkì |
the tap/faucet | kan famfo | kân fámfòo | fómfòm |
the toilet | bayan gida | báayán gídáa | ngàwùdí; sálgá |
the mattress | katifa | kàtíifàa | kàtífà |
the tin/can | gwangwani | gwángwáníi | góngóng |
the screw | ƙusa; bus | ƙúusàa; bîs | kúsà |
the screwdriver | sukundireba; turnabus | sùkùndìr̃éebàa; tùr̃nàbîs | wìtə́ràm; sə̀kùldə̀réwà |
the bottle | kwalba | kwálbaa | gàsásà; kálwá |
the candy/sweets | alewa; bambo | àléewàa; bàmbô | míntì |
the plastic | roba | r̃óobàa | róbà |
the bomb | bom | bôm | bôm |
the workshop | ma'aikata | má’áikátáa | sànyàrám |
the cigarette | taba | táabàa | fòlí; sìgárì |
the newspaper | jarida | jàr̃íidàa | jèrídà; kàkkádə̀ hàwârbè |
the calendar | kalenda | kàléndà | kàlándà |
the film/movie | fum | fîm | fîm |
the music | kiɗa | kíɗàa | káíyá; kàíyà |
the song | waƙa | wáaƙàa | káíyá |
the tea | shayi | sháayìi | tî; sháyì |
the coffee | kofi; gahawa; kafe | kóofìi; gàháawàa; kàfê | kófì |
to become | zama | zámá | wàltà |
without | ban da | bán dà | bâ |
with | da | dà | |
through | ta | tá | -mbèn |
not | ba.....ba | bà.....bá | bâ; gə̀nyí |
this | wannan | wánnàn | ádə̀ |
that | wancan | wáncàn | túdù |
here | nan | nân | nâ ádə̀ |
there | can | cân | nâ túdù |
other | dabam | dàbám | gàdé |
next | mai zuwa | mài zúwàa | fúwùbè |
same | duk ɗaya | dúk ɗáyá | kálkál |
nothing | babu kome | báabù kóomée | àbímà bâà |
the sibling-in-law | tíwù | ||
the peg | síwò | ||
the whetstone | kâu kə̀ráttə́ràm | ||
the sail | kùbènó | ||
brackish | ngòyí | ||
the freeman | kə̔lâbê | ||
the fish trap | kálám |
Manazarta
[gyara sashe | gyara masomin]- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.guardian.ng/kanuri-culture-gets-boost-as-fg-announces-plans-for-kanem-borno-museum/&ved=2ahUKEwiEtt6lgvmGAxU7UkEAHUbyDAYQxfQBKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw33yf3QW90T2LF_YorIxVYT
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://punchng.com/id4d-project-nigeria-secures-45-5m-wbank-funding-for-nin-push/%3Famp&ved=2ahUKEwj4zpThgvmGAxVCRvEDHag4BIEQyM8BKAB6BAgPEAI&usg=AOvVaw16a7v3CaanredNuJE8uAmL
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.bbc.com/hausa/articles/cg3pgkd39zvo.amp&ved=2ahUKEwilxfXdg_mGAxVPTUEAHfupDT8QyM8BKAB6BAgJEAI&usg=AOvVaw0ORvrzOzCvDDwrMijWLrWH
- ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
- ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://apnews.com/article/yemen-houthi-rebels-ship-attacks-israel-hamas-war-3c1756a60efb061960b6eda1bc580834&ved=2ahUKEwjtqqGphPmGAxUAUkEAHbVdB5YQxfQBKAB6BAgHEAE&usg=AOvVaw3uwGtbh37JkbZmKju13zkd
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.bbc.com/hausa/articles/c0jjj5yk4wqo.amp&ved=2ahUKEwiSzqKFhfmGAxUfRkEAHdaMDSQQyM8BKAB6BAgHEAI&usg=AOvVaw3npMNFJp0I16P_BH_L_gww
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://guardian.ng/on-the-pronoun-we-in-holy-quran-2/&ved=2ahUKEwi274z5hfmGAxXzVEEAHdHjAloQxfQBKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw3wyz4Bb9Q142V0YAw-sLW3
- ↑ https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://punchng.com/terrorists-kidnap-travellers-along-maiduguri-kano-highway/%3Famp&ved=2ahUKEwjU_tyzhvmGAxXiXUEAHWg4CZwQyM8BKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw0OFgIg5PU6v7ZN3DYuzv--
- ↑ https://www.rumbunilimi.com.ng/PeopleNgamdu.html#gsc.tab=0
- ↑ https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
- ↑ https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1912.html
- ↑ "Kwafin ajiya". Archived from the original on 2016-03-09. Retrieved 2024-01-29.
- ↑ https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
- ↑ https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
- ↑ http://rulers.org/nigatrad.html
- ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
- ↑ http://www.dierklange.com/pdf/fulltexts/kanem/003_Kanem-Bornu-Neu-Ethogenesis_Chadic_state_0106.pdf
- ↑ https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1912.html
- ↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Kanuri". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ↑ Doris Löhr, H. Ekkehard Wolff (with Ari Awagana). 2009. Kanuri vocabulary. In: Haspelmath, Martin & Tadmor, Uri (eds.) World Loanword Database. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 1591 entries.
- ↑ Ari Awagana, H. Ekkehard Wolff (with Doris Löhr). 2009. Hausa vocabulary. In: Haspelmath, Martin & Tadmor, Uri (eds.) World Loanword Database. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 1668 entries.