Jump to content

Kanuri

Daga Wikipedia, Insakulofidiya ta kyauta.
(an turo daga Harshen Kanuri)
Yara yan kabilar Kanuri
Kanuri girl
kanuri bride
Dattijuwa Yar kabilar kanuri
kanuri people

Kanuri /kəˈnuːri/ suna ne na wata kabila [1] daga cikin manyan ƙabilun Arewacin Najeriya[2], wadanda anda kuma sune suka kafa daya daga cikin dauloli guda biyu mafiya girma a duk fadin Afirka[3] ta yau.[4][5]

Mutane ne da suka samo asali daga Yemen[6] (Abubakar, 2017; Ballo, 1974). Suna da matukar riko da al’adunsu na gargajiya, addini,[7] karbar baki da kuma uwa-uba hidimtawa Alqur’ani[8] da masu hulda da shi da suka shafi koyo, koyarwa, hadda, rubutawa da kuma masu karanta shi. Babban garin su; wato Maiduguri, ana yi masa kallon matsugunni[9] ko kuma masaukin mahaddata da kuma makaranta Alqur’ani. Akwai wata kalma ko kuma lambar girmamawa da suke bai wa duk mutumin da ya kware matuka gaya wajen karanta Alqur’ani; Goni, wanda da Hausa ake cewa Gwani. A wata tattaunawa da muka yi da wani matashi mai suna Ibrahim Hassan a ranar Talata 3 ga watan Julin shekarar 2019 a Tsangayar Sheikh Goni Muhammad Sa’adu Ngamdu[10], ya shaida mana cewa, idan mutum ya je irin guraren zaman hira da matasa ke taruwa a garin Maiduguri, a mafiya yawa daga cikin irin wadannan guraren akan samu mutum daaya daga cikin matasa goma da yake haddacin Alqur’ani ne. Maganar da ya fada tare kuma da karfafa ta da cewa, “Kuma hadda cikakkiya ba kame-kame ba”.[11][12][13][14]

Daga cikin kyawawan al’adun Kanurai ababen ambato akwai girmama na gaba, zaman lafiya da kuma hakuri da juna. Cibiyar Zaman Lafiya; wato Home of Peace (Wikipedia, 2016; Sean, 2013; Naijaface, 2010), a Turance, ita ce inkiyar da ake yi wa jahar Borno wadda take ita ce babbar Jahar Kanurai.

Manufar wannan rubutu da ka ke karantawa ita ce yin bayani bakin gwargwado game da suna, asali, da kuma wasu daga cikin kyawawan halayen mutanen da suke kiran kansu da suna Kanuri, Bahaushe kuma yake kiransu da sunan Barebari.

Mun yi bakin kokari wajen ganin mun kawo wa mai karatu abin da ya inganta daga abin da za mu rubuta ta hanyar zurfafa bincike, tambayoyi da kuma ziyarar gani da ido; wato cil-da-cil, ganin Annabin tsohuwa. Muna fatan wannan rubutu ya zama fitilar da za ta haskaka zuciyar masu neman sanin hakikanin tarihin kabilar Kanurai. A sha karatu lafiya.[15][16]

Suna

Dakta Babagana Abubakar, ya kuma ce: “Sunan Kanuri hadadde ne daga wasu kalmomin Kanuri guda biyu; wato KA wadda ke da ma’ana ta sanda, da kuma NURI, mai ma’anar haske, wadda ita kuma tushenta shi ne Larabci, Nur”. Wadannan kalmomi, KA da NURI su aka hada suka zama Kanuri.

Dalilin samuwar wannan suna, Kanuri, kamar yadda Dakta Babagana Abubakar ya ci gaba da bayyanawa, shi ne cewa a farkon lamari su Kanurai sun kasance mutane ne makiyaya masu rike da sanda, sannan kuma fuskarsu tana haske. Saboda haka a kokarinsu na bambance su daga cikin sauran kabilun gurin da suke suma makiyayan ne, sai wata kabila mai suna Sau suka rika kiransu da wannan suna Kanuri. Wato kenan idan abin mu kwatanta ne sai mu iya cewa, mutane masu kama da haske wadanda suke rike da sanda.[17]

Amma a tattaunawar mu da Abba Kura, wani matashi a Unguwar Bulunkutu Abuja, a cikin garin Maiduguri a ranar Juma’a ranar talatin da daya 31 ga watan Mayu,shekarar dubu biyu da Sha tara 2019, ya bayyana mana cewa, asalin sunan Kanuri gauraye ne na kalmomin Larabci guda biyu; KAL da kuma NUR wadanda idan aka hade su suke zama KAN-NURI a bisa ka’idar Larabci, waɗanda kuma za a iya fassara su da kamar haske; kamar yadda muka ji daga kakaninmu. Daga baya kuma aka jirkita su suka koma Kanuri.[18]

Kenan Idan muka yi wa wannan suna fassara ta kwatance sai mu ce, mutane masu kama da haske. Kenan, akwai kusanci a tsakanin wadannan maganganu guda biyu; Babagana da kuma Abba Kura.

Sai dai, Hausawa da kuma Yarabawa; amma na Ilori kawai, suna kiran su da sunaye Barebari da kuma yaruba. Abin da za a iya danganta shi da sunan da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo (1974), ya kira su da shi, cewa: “Wadannan Barbar din, ragowar Barbar din da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha…” Wannan shi ne sunan da Bahaushe ya jirkita shi zuwa Barebari, shi kuma Bayaraben Ilori ya ce yaruba. Wannan kuma saboda kusancin su duka biyun ne da Sarkin Musulmi Muhammadu Ballo, albarkacin Jahadin Shehu danfodiye wanda Hausawa da Yarabawan duk abin ya shafe su.

Wannan suna na Kanuri, shi ne sunan da kabilu da yawa suke kiran su da shi. Musamman ma Sau, Larabawa, Kotoko, Sudaniyawa, Turawa, Itofiyawa, Turkawa, Mandarawa, Marghi, Babur, Karekare, Ngizem da sauransu.

Haka nan kuma ana kiran su da wasu sunayen mabambanta. Wasu kabilun Chadi da Sudan da suka hada da Najdi, Baggara da kuma Hejazi suna kiransu da suna Barnowaji; Fulani kuma suna kiran su da Kolejo.

Asali Magana mafi shahara ita ce cewa, Kanurai mutanen Yemen ne. Dakta Babagana Abubakar, ya fada a cikin mukallarsa ta Turanci, Kanuri Complete, wadda aka wallafa a shekarar 2017 a shafin Intanet na Mujallar kasa-da-kasa mai suna Research Gate, cewa: “Kanurai sun zo ne daga Zirin Yankin Larabawa (Arabian Peninsula) sannan suka zauna a wani guri mai tazarar kusan kilomita 640 daga arewacin Tafkin Chadi wanda daga baya ya zama kasaitacciyar daular Kanem-Bornu”.

Sannan kuma Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya ce: “Wadannan Barebarin, ragowar Barebarin da suka rayu ne a tsakankanin kasashen Arewacin Afirka da kuma Habasha. Su ne wadanda Humayyar (Sunan kabila ne) suka kora daga Yemen…” Wanda kuma a karshen bayanin nasa ya kare da cewa: “…Sannan suka gangaro Kanem, suka zaune ta…”

A cikin wata tattaunawa da muka yi da Dakta Shekarau Angyu, Masa-Ibi, Aku-Uka na Wukari, a ranar Asabar 19/08/2017, a fadarsa da ke Wukari, ya shaida mana cewa: “Asalinmu daga Yemen ne. Mun taho tare da ‘yan’uwanmu Kanurai muka rabu da su a Ngazargamau”.

Rabe-Raben Kanuri A farkon lamari, Yaren Kanuri kala daya ne tal! Amma sannu a hankali sakamakon yanayin siyasar rayuwa da ta haddasa gaurayuwar Kanurai da wasu bakin yarurrukan kodai ta hanyar zuwansu garuruwan Kanurai ko kuma zuwan Kanurai wasu garurwan ya haifar da hayayyafar wannan yare inda har ta kai ga an samu bambamce-bambamcen wasu kalmomi ko kuma ma canjin yaren kaco-kaf. Daga cikin rabe-raben Kanuri akwai; Wuje, Gumati, Manga, Bodoi, Kanembu, Morr, Kwayam, Suwurti, Buduma da sauransu.[19]

Addini

Kanurai mutane ne Musulmi. Dakta Babagana Abubakar ya ce: a kaso dari din Kanurai Musulmi ne wadanda suka riki addinin Musulunci a matsayin tafarkin rayuwarsu sannan kuma Annabi Muhammadu samfurin su…”

Gudunmawar Kanurai Wajen Yada Addinin Musulunci Gazali a shekarar dubu biyu da Sha hudu (2014), ya bayyana Kanurai a matsayin mutanen da suka bayar da gagarumar gudunmawa wajen yada ilimin addinin Musulunci da harkar malunta a Afirka ta Yamma a matakin farko da kuma dukkan fadin Afirka baki daya.

Sarkin Musulmi Muhammad Ballo (1974), ya siffanta su a matsayin mutanen da Musulunci ya yi matukar yaduwa a duk fadin daularsu a tsakankani sarakunansu da waziransu da sauran jama’arsu, har ta kai ga yana fadin cewa: “Kai! Ba za ka taba samun jama’a a cikin wadannan garuruwan ba face sun himmatu da karatun Alqur’ani da tajawidinsa (Hukunce-hukuncen karatun Alqur’ani), haddace shi da kuma rubuta shi. Jama’ar ba su gushe haka nan ba har lokacin gudanar da wannan jahadin”. Dongane da wannan gaba, har ya zuwa yau din nan (2019), akwai wasu unguwanni a cikin garin Maiduguri, kamar irin su Dikeciri da sauran su, wadanda duk gidan da ka shiga ba za ka rasa mahaddacin Alqur’ani guda daya ba, kamar yadda Ahmad Sa’ad Ngamdu ya shaida mana a cikin tattaunawar da muka yi da shi a ranar Lahadi 11/6/2019 a Abuja.

Farfesa Adu Boahen (1986), ya siffanta irin gudunmawar da Barebari suka bayar wajen yada ilimin addinin Musulunci a fadin Afirka da ma duniya baki daya ta yadda ya bayar da misali da mashahurin Malami Muhammadu Mugili wanda sarkin Kano Muhammadu Rumfa ya gayyata zuwa Kano domin koyar da ilimin addinin Musulunci, kuma ya bayar da gudunmawa wajen rubuta Kundin Tsarin Mulkin Masarautar Kano.

Fitattun Mutane Kanurai Kanurai suna da fitattun mutane da suka riƙe manya-manyan mukaman da suka kai har matakin shugabannin kasashe a duniya tun kafin shigowar Turawa Yankin Bakake har zuwa zamanin shigowar Turawa musamman kafin samun ‘yancin-kan wasu daga cikin kasashen Afirka kamar irin su Najeriya da kuma bayan samun yancin kan a wasu kasashen kamar irin su Najeriya, Nijar da sauran su.

Daga cikin irin wadannan mutane wadanda suka yi fice a Najeriya akwai Sir Kashim Ibrahim, gwamnan farko na Yankin Arewa, 1962 - 1966; Alhaji Zanna Dipcharima, Ministan Masana’antu a zamanin Sir Abubakar Tafawa balewa, sannan kuma Firimiyan Najeriya na wucin-gadi; Shettima Ali Monguno, Ministan Man Fetur na farko a Najeriya daga shekarar 1972 zuwa 1975 sannan kuma Babban Shugaban gungiyar kasashe Masu Arzikin Man Fetur wato OPEC daga 1972 zuwa 1973; Kamsalem, Sufeto Janar na ‘Yansandan Najeriya na biyu 1966 – 1975; Birgediya-Janar Abba Kyari, Gwamnan Jahar Tsakiyar Arewa 1967 - 1975; Babagana Kingibe, Ministan Harkokin kasashen Waje, 1993 – 1995 sannan kuma Sakataren Gwamnatin Najeriya, 2007 - 2008; Janar Sani Abacha, Shugaban Gwamnatin Sojan Najeriya, 1993 - 1998 da sauransu.

Sannan kuma a cikin su akwai hamshakan masu kudi na dauri kamar irin su Alhaji Mai Deribe, Sheikh Abubakar Elmiskin, Alhaji Umar Na Alhaji Lawan, Alhaji Kuli Deribe, da sauran su.


A Jamhuriyar Nijar Kuma, akwai mutane irin su Mamane Oumarou, tsohon firimiyan Nijar a shekarar 1983; Mamadou Tandja tsohon shugaban kasar Nijar, 1999 – 2010 da sauran su.

Tsagen Fuska Kanurai suna da tsagar gado a fuskarsu. Wannan tsaga ta su kuwa guda tara ce da suke yin daya a tsakiyar goshi wadda take farawa daga farkon goshi ta sama har zuwa karshen kasan doron hanci, sai guda biyu-biyu a kan kumatu, da kuma karin wasu guda biyu-biyu a karin dama da hagu na fuska, sannan kuma dukkan tsagogin nasu dogaye ne. Kalli Fuskar Marigayi Janar Abacha a matsayin misali.

Guraren da Ake Samun Kanurai a Duniya Kanurai sun fi yawa a Arewacin Najeriya inda suke da Jahohi biyu; Borno da Yobe tare da zamowar garin Maiduguri a matsayin babban birninsu. Haka nan kuma akan same su a Yammacin Nijar, jahar Zinder; Kudu-Maso-Gabashin Chadi; Arewacin Kamaru. Sannan kuma akwai su ‘yan kadan a Kudancin Libiya; warwatse a Sudan da kuma Jamhuriyar Gabon.

Bayan wadannan gurare kuma ana samun Kanurai a garuruwan Lafiyan Barebari, cikin jahar Nassarawa; garin Tofa, Kano duk a cikin jahar Kano; Zaria a jahar Kaduna; Gwaram, Dutse, Hadejia, Kirikasamma, Mallam Madori duk a cikin jahar Jigawa da kuma sauran guraren da kididdige su yake da wahala


Rubutu mai gwabi

Kanuri
kanuri
'Yan asalin magana
15,000,000
Baƙaƙen larabci da Baƙaƙen boko
Lamban rijistar harshe
ISO 639-1 kr
ISO 639-2 kau
ISO 639-3 kau
Glottolog kanu1279[20]
Mutanen Kanuri yayin bikin al'ada.
Taswirar inda kanuri suke
Alummar Kanuri

Harshen Kanuri ko kawai Kanuri ko Barbarci ko kuma Barebari yare ne dake da asali a kasar Najeriya da ɓangaren wasu kasashe kamar Cadi, Kamaru, Jamhuriyyar Nijar, kasar Sudan da wasu garuruwa dake kudancin Libya da Misra. Mafi yawan al'umman Kanuri a Najeriya suke, kuma suna zaune ne a jihohin Borno, Yobe, Adamawa da sauran su. Akwai masu amfani da harshen sama da mutane miliyan biyar (5,000,000) tun a binciken da aka gabatar a shekara ta alif 1987, amma ire-iren harshen Kanuri wato Manga Kanuri da Yerwa Kanuri (wanda ake kira da Beriberi, ana ganin jimillar masu magana da harsunan sunkai adadin miliyan biyar da dubu dari bakwai (5,700,000).

Kalmomin Kanuri da Hausa da Turanci:[21][22]

Turanci Hausa Hausa (furucci) Kanuri
the world duniya dúuníyàa dúnyâ
the land kasa kásáa cídí; lárdə̀
the soil kasa kásáa cídí
the dust kura ƙùuráa bə́rbə̀r
the mud tabo tàɓóo tóló
the sand yashi; ƙasa yàashíi; ƙásáa césà; kàttî
the mountain or hill tsauni; dutse; tudu tsáunìi; dúutsèe; túdùu kâu; kə̀rî
the cliff or precipice hayi háyìi jòró
the plain fili fíilíi fárák; fáyà
the valley kwari; rafi kwárìi; ràafíi ngôr
the island tsibiri tsìbíríi kə́rtá; cúkú (1)
the shore bakin ruwa; gaɓa bàakín ruwaa; gáaɓàa cî njîbè; fòwòlí
the cave kogo kòogóo ngòrə̂m
the water ruwa rúwáa njî
the sea teku; baha, bahar tèekú; báhàa, báhàr̃ báhàr; njî kúrà
the foam kumfa kúmfáa bílwù
the ocean teku; baha, bahar tèekú; báhàa, báhàr̃ báhàr; njî kúrà
the lake tafki táfkìi kùlúwù
the wave igiyar ruwa; raƙumin ruwa ígíyàr̃ rúwáa; ràaƙúmín rúwáa kàzáà njîbè
the river or stream kogi kòogíi bə́rə̀m; ngàdà; kə̀múdù
the whirlpool guguwa gùugúwàa shîm njîbè
the spring or well rijiya ríijìyáa báràm
the swamp fadama fàdámàa njìbòné
the woods or forest daji; kurmi dáajìi; kúrmíi kàráà sə́lə́m; də̂r
the savanna daji dáajìi
the wood itace ítàacée kə̀ská
the stone or rock dutse dúutsèe kâu
the earthquake gigizar ƙasa gìgízàr̃ ƙásáa cə́dí lólójì
the sky sama sámà sàmî
the sun rana ráanáa kə́ngâl
the moon wata wátàa kə́mbàl; kə̀ndáwù
the star tauraro tàuràaróo shílówù
the lightning mai haske mài háskée rádə̀
the thunder tsawa tsáawáa kégə́rà ngə̀rjî
the bolt of lightning aradu; tarnatsa àr̃áadùu; tár̃nátsáa rádə̀
the storm hadari hádàríi kàrwàcìmé
the rainbow bakan gizo bàkán gízòo kə̀mármà
the light haske háskée nûr; kánnú
the darkness duhu dúhùu nə̀kə̀lmə́skə̀; nə̀mcə́lə́m
the shade or shadow inuwa ínúwàa kàùdí; kàfíà
the dew raɓa ráaɓáa kùlóngù
the air iska ískàa kàsâm
the wind iska ískàa kàrwâ
the cloud gajimare gàajìmàarée fówó
the fog hazo házóo bàntə̀gə̀né
the rain ruwan sama rúwán sámàa də̀lágə̀; njî sámìbè
the snow kankara ƙànƙáráa máfì
the ice kankara ƙànƙáráa máfì
to freeze daskare dáaskàrée kə̀rtə́
the weather yanayi yánayìi dùnyâ
the fire wuta wútáa kánnú
the flame harshen wuta hárshèn wútáa kánnú cámbî; tə́làm kánnúbè
the smoke hayaui háyáaûíi kàngê
the steam tururi tùrùríi kàúdò
the ash toka tòokáa búgə́
the embers garwashi gárwáashíi kùndúwâl
to burn (1) ƙona ƙóonàa máltə́
to burn (2) ƙone ƙóonèe máltə́
to light kunna; hura kúnnàa; húuràa wàstə́
to extinguish kashe káshèe njèzò; yàzò
the match ashana àsháanáa àsháná
the firewood ice ícèe kə̀gə̀shì
the charcoal gawayi gáwàyíi kə́límì
the person mutum mùtûm kâm
the man namiji námíjì kwâ; kwângâ
the woman mace màcè kámú
male (1) namiji námíjì
female (1) tamace támàcè kùrwúdì
the boy yaro yáaròo tádà
the young man matashi mátàashíi tàdàmí
the girl yarinya yáarínyàa férò
the young woman budurwa bùdúrwáa fèròmí
the child (1) ɗa; 'ya ɗáa; 'yáa tádà
the baby jariri jàríirìi tíwàl
the husband miji míjìi kwâ
the wife mata màatáa kámú
to marry aura àuráa nyìyàtə́
the wedding aure áurée nyìyâ; lòrúsà
the divorce kashe aure káshè áurée də̀ptà
the father uba ùbáa bàwá
the mother uwa úwáa
the parents iyaye; mahaifa íyàayée; máhàifáa
the married man miji; ango míjìi; ángòo kwôngâ nyìyáà
the married woman mata; amariya màatáa; ámáríyáa kámú nyìyáà
the son ɗa ɗáa tádà
the daughter 'ya yáa férò
the child (2) ɗa ɗáa tàdá
the brother ɗan uwa ɗán úwáa yâànà
the older brother yaya yàayáa yàá
the younger brother ƙane ƙánèe kə̀rámì
the sister 'yar uwa yár̃ úwáa yâànà
the older sister yaya yàayáa yàá
the younger sister ƙanuwa ƙánúwàa kə̀rámì
the sibling ɗan uwa; 'yar uwa ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa yâànà
the older sibling wa; ya wâa; yâa yàá
the younger sibling auta àutáa kə̀rámì
the twins tagwaye tágwàayée káwú
the grandfather kaka kàakáa (1) kàká
the old man tsoho tsóohóo cárì
the grandmother kaka kàakáa (1) kàká
the old woman tsohuwa tsóohúwáa kə̀múrcò
the grandparents kakanni kàakànníi kàká
the grandson jika jíikàa díwò kôngwâ
the granddaughter jika jíikàa díwò férò
the grandchild jika jíikàa díwò
the uncle kawu; rafani kàawúu; r̃áafàníi ráwà
the mother's brother kawu; rafani kàawúu; r̃áafàníi ráwà
the father's brother babani; abbani bàabáaníi; ábbàaníi bàwá kúrà; bàwá gàná
the aunt inna ínnàa yînná
the mother's sister inna; iya ínnàa; íyàa yînná; yâkúrà
the father's sister baba; babani; gwaggo báabà; báabàaníi; gwággò báwà
the nephew ɗan wa ɗán wâa
the niece 'yar wa yár̃ wâa
the sibling’s child ƴar wa or ɗan wa ƴar̃ wâa or ɗan wâa
the cousin ɗan uwa; 'yar uwa ɗán úwáa; 'yár̃ úwáa báwànráwàngànà
the ancestors kakan kaka kàakán kàakáa yèìyàrí
the descendants zuriya zúur̃íyàa kàdúwù
the father-in-law (of a man) suruki sùrúkíi kə̀sáì
the father-in-law (of a woman) suruki sùrúkíi kə̀sâì
the mother-in-law (of a man) suruka sùrúkáa kə̀sáì
the mother-in-law (of a woman) suruka sùrúkáa kə̀sâì
the parents-in-law surukai sùrùkái kə́sâì
the son-in-law (of a man) suruki sùrúkíi kə̀sáì
the son-in-law (of a woman) suruki sùrúkíi kə̀sâì
the daughter-in-law (of a man) suruka sùrúkáa kə̀sáì
the daughter-in-law (of a woman) suruka sùrúkáa kə̀sâì
the child-in-law agola ágòolà kə̀sâì
the stepfather uba kinta ùbáa kíntàa àwá cíntà
the stepmother uwa kinta úwáa kíntàa yâ cíntà
the stepson agola ágòolà tádà cíntà
the stepdaughter agoliya ágóolìyáa férò cíntà
the orphan maraya; marainiya màráayàa; màráinìyáa ngə́nyì
the widow bazawara bàzáwàr̃áa kámbà
the widower gwauro gwáuróo kámbà
the relatives dangi dángìi dûr
the family iyali ìyáalìi yâl
I ni níi
you (singular) kai; ke kái (1); kée nyí
he/she/it shi; ita shíi; ítá
he shi shíi shí
she ita ita shí
we mu múu àndí
we (inclusive) mu múu
we (exclusive) mu (na) múu (ná) yàndí
you (plural) ku kúu nàndí
they su súu tàndí
the animal dabba dábbàa dábbà; lə̀mân
male (2) namiji námíjì
female (2) tamace támàcè kùrwúdì
the livestock dabbobi; garke dábbóobíi; gárkèe lə̀mân
the pasture makiyaya mákíyáayáa sùnyìrám
the herdsman makiyayi mákìyàayíi súnyí
the stable or stall barga; garke bàr̃gáa; gárkèe bə́rí
the cattle shanu; garken shanu sháanúu; gárkèn sháanúu
the bull bijimi bìjímíi dàló; ngə́némù
the ox sa sâa (1)
the cow saniya sáanìyáa
the calf maraƙi màráƙíi kə́nná
the sheep tunkiya túnkìyáa dímì
the ram rago ràagóo ngə́lárò
the ewe tunkiya túnkìyáa dímì
the lamb ɗan rago; 'yar tunkiya ɗán ràagóo; 'yár̃ túnkìyáa támà
the boar gadu gàdúu gòdú
the sow tamacen alade támàcèn àládèe áládə̀ kùrwúdì
the pig alade àládèe áládə̀
the goat akwiya àkwíyàa kàní
the he-goat bunsuru bùnsúrúu dâl
the kid ɗan akwiya; 'yar akwiya ɗán àkwíyàa; 'yár̃ àkwíyàa kə̀láwò
the horse doki dóokìi fə̂r
the stallion ingarma íngár̃màa fə̂r ngə́rmà
the mare goɗiya góoɗíyáa fə̂r kùrwúdì
the foal or colt duƙushi dùƙúshíi ngə́rmà
the donkey jaki jàakíi kóró
the mule alfadari àlfádàr̃íi làwátə́rà
the fowl kaza kàazáa kùwúì
the cock/rooster zakara zàkáràa gùdòwúm
the hen kaza; daƙwalwa kàazáa; dáƙwálwáa kùwúì
the chicken kaza; sagara kàazáa; sàagáráa kùwúì
the goose dinya dínyáa ngádákàwú
the duck agwagwa àgwàagwá kùwúì yárwábè
the nest sheƙa shèeƙáa (1) fátò ngúdòbè
the bird tsuntsu tsúntsúu ngúdò
the heron zalɓe zálɓèe gə̀ràgə́rà
the eagle gaggafa gággáfáa kàdáwù
the hawk shaho sháahòo dámgà
the vulture ungulu ùngùlúu kówù; ngə́rmù
the bat jemage jéemáagèe bàtátá
the parrot aku àkú àkú
the crow hankaka hànkáakàa ngágə̀
the dove kurciya kúrcíyáa bólàwúllàm
the owl mujiya múujìyáa dújì
the cormorant dimilmilo dìmílmílóo
the dog kare kàrée kə́rì
the rabbit zomo zóomóo tárwúnà
the cat mage; ƙyanwa màagée; ƙyânwáa ngàmfàtú; ngâm
the mouse or rat ɓera ɓéer̃áa ngárgə̀mà; jìlwá
the fish kifi kíifíi bə́nyì
the fin ƙege ƙéegée kámbíràm
the scale ƙaya ƙáayàa kàlígì
the gill harza hàrzáa
the shell ƙumba ƙùmbáa kókkóyè
the freshwater eel gwando gwándòo kàdìkàdí
the lion zaki záakìi ngâm kúrà; bə́ndì
the fox yanyawa yânyáawàa kə̀lə́gə̀
the deer barewa bàréewáa ngə́rí
the monkey biri bírìi dágə̀l (1)
the elephant giwa gíiwáa kə̀mówùn
the camel raƙumi ràaƙúmíi kàlímò
the insect ƙwaro ƙwàaróo kùlí
the head louse kwalkwata kwàlkwátàa kə̀ngə́sə̀
the body louse kwarkwata kwàr̃kwátàa kə̀ngə́sə̀
the nit ƙyaya ƙyáayáa kángú
the flea ƙuma; tunkuyau ƙùmáa; tùnkùyáu tə́rgáwù
the centipede shanshani shànshàaníi sáùràkə̀lànjì
the scorpion kunama kùnáamàa kə̀lánjì
the cockroach kyankyaso kyànkyásòo nàná sálgámà
the ant kiyashi kíyáashíi cìdàcídà
the spider gizo; tautau gízòo; tàutáu tàùtáù
the spider web saƙar gizo sáaƙàr̃ gízòo jê tàùtáùbè
the bee zuma zúmàa kúlìkə̀mágə̀n
the beeswax kakin zuma káakìn zúmàa kə̀màgə̀nmí
the beehive amya ámyàa fátò kúlìkə̀mágə̀nbè
the wasp zanzaro zànzáróo màtàfífítò
the fly ƙuda ƙúdáa cíì; kíyí
the sandfly or midge or gnat ƙyashi ƙyáashíi
the mosquito sauro sáuróo kàntánà
the termites gara gàráa kànâm
the tick kaska káskàa kárí
the worm tsutsa tsúutsàa kùlí
the snake maciji mácìijíi kádí
the hare zomo zóomóo tàrwúnà
the quail ɓarɓarwa ɓàrɓárwáa
the squirrel kurege kùréegée kə̀nyérì
the anteater dabgi dábgìi
the firefly maƙesu màƙèesúu wúllə́ràm
the chameleon hawainiya hàwáinìyáa kàshíngò
the buffalo ɓauna ɓáunáa ngáràn
the butterfly malam buɗe littafi máalàm bùuɗè líttáafíi fátáfátámà
the grasshopper fara fàaráa káwí
the snail dodon kwaɗi dòodón kwàɗíi kòkkòdó
the frog kwaɗo kwàɗóo kókkó
the lizard ƙadangare ƙàdángárèe gàdángàré; gùrjámà
the crocodile or alligator kada kádàa kárám
the turtle kififiya kìfíifíyàa kúdú
the body jiki jìkíi tígə̀
the skin or hide fata fáatàa kàráwì
the flesh nama náamàa
the hair gashi gáashìi kùndúlì
the beard gemu géemùu njíshì
the body hair gashin jiki gáashìn jìkíi kùndúlì tígə̀bé
the pubic hair gashin gaba; zaza gáashìn gàbáa; záazáa tə́pshì; kùndúlì fúwùbè
the dandruff amosanin kai àmóosànín kâi ngàjìbúl
the blood jini jíníi
the vein or artery jijiyar jini jíijíyàr̃ jíníi zâr bûbè
the bone ƙashi ƙàshíi shíllà
the rib haƙarƙari hàƙárƙàríi shíllà shítíbè
the horn ƙaho ƙàhóo kàngádì
the tail wutsiya wútsíyàa ngàwùrè
the back baya báayáa ngáwò
the spine ƙashin baya ƙàshín báayáa kùlùwèrám
the head kai kâi kə̀lâ
the temples kwiɓi kwíɓìi férí
the skull kwanya kwányáa búwò kə̀lâbè
the brain ƙwalƙwalwa ƙwálƙwálwáa kə́rgə́n
the face fuska fúskàa fə́skà
the forehead goshi gòoshíi ngûm
the jaw haɓa háɓàa ngáìdò
the cheek kunci; kumatu kúncìi; kúmàatúu zə̀gàlí
the chin haɓa háɓàa ngùmí; njìtìrám
the eye ido ídòo shîm
the eyebrow gira gíráa kùndúlì shîmbè
the eyelid fatar ido fáatàr̃ ídòo fə́rtə̀ shîmbè
the eyelash gashin ido gáashìn ídòo fòrtó
to blink ƙifta ƙíftàa nzə̀místə́
the ear kunne kûnnée sə́mò
the earlobe fatar kunne fáatàr̃ kûnnée fə́rtə̀ sə́mòbè
the earwax daukar kunne dáuɗàr̃ kûnnée kàdáwù sə́mòbè
the nose hanci háncìi kə́nzà
the nostril kafar hanci kàfár̃ háncìi súwúlí kə́nzàbè
the nasal mucus kaki kàakíi tə́lìn
the mouth baki bàakíi
the beak bakin tsuntsu bàakín tsúntsúu cî ngúdòbè
the lip leɓe léeɓèe kâ cîbè
the tongue harshe hárshèe tə́làm
the tooth hakori hákóoríi tímì; shélì
the gums dasashi dáasàshíi kə̀lîn
the molar tooth matauni mátáuníi càmléléràm; kúrwú
the neck wuya wúyàa dáwú
the nape of the neck ƙeya ƙéeyàa múdí
the throat maƙwagwaro màƙwágwàróo ngùwòltó
the shoulder kafaɗa kàafáaɗàa ngáwánà
the shoulderblade allon kafaɗa àllón kàafáaɗàa kə̀mbə́látə̀
the collarbone ƙashin kafaɗa ƙàshín kàafáaɗàa ngálngàl
the arm hannu hánnúu múskò
the armpit hammata hámmàtáa tə́lwù
the elbow gwiwar hannu gwíiwàr̃ hánnúu njùrómí
the wrist wuyan hannu wúyàn hánnúu dáwú múskòbè
the hand hannu hánnúu múskò
the palm of the hand tafin hannu tàafín hánnúu kàrádì
the finger yatsa yátsàa ngùlòndó
the thumb babban ɗan yatsa bàbbán ɗán yátsàa ngùlòndó bə̀lân
the fingernail farce fárcèe fə́rgámì
the claw akaifa ákàifáa fə́rgân
the leg ƙafa ƙáfàa shî
the thigh cinya cínyàa dúnó (2)
the calf of the leg ƙwauri ƙwàuríi də́ngə̀l
the knee gwiwa gwíwàa ngùrúmngúrùm
the foot ƙafa ƙáfàa shî
the ankle diddige díddígèe shîm shîbè
the heel diddige díddígèe gùdùgùdú
the footprint sawu sáawúu shî
the toe akaifa ákàifáa ngùlòndó shîbè
the wing fiffike fíffíkèe féfétò
the feather gashi gáashìi kùndúlì; féfétò
the chest ƙirji ƙìrjíi ngánjì
the breast nono nóonòo tə́gàm
the nipple or teat bakin mama bàakín màamá nzə̀mbòràm
the udder hantsa hántsàa nzə̀mbòràm
the navel cibiya cíibíyàa dàwùdí
the belly ciki cíkìi tìmbí
the heart zuciya zúucìyáa kárwù
the lung huhu hùuhúu fùfú
the liver hanta hántàa kə̀máttə̀n; dádámì
the kidney ƙoda ƙóodàa kə̀ntə̀gə̀lìrám
the spleen saifa sáifàa
the stomach tumbi tùmbíi súró; tìmbí
the intestines or guts hanji hánjíi kàlə̂m
the waist tsatso tsátsòo fárúwù; tə̀mbə́r
the hip gindi; cinya gìndíi; cínyàa kànzə́gə́; cànzá
the buttocks ɗuwawu ɗúwàawúu də̀mbə́r; dùwùlí
the sinew or tendon jijiya jíijíyàa cágə̀
the womb mahaifa máháifáa tàdàrám
the testicles golo góolóo súsú tə́rwə́lə̀mbè; ngûr
the penis bura; azzakari bùuráa; àzzákàr̃íi ngə́lì; zákàr; kwàngwàrám
the vagina farji; duri; gato fár̃jìi; dúurìi; gátòo fárgì; kàmùrám
the vulva farji fár̃jìi
to breathe yi numfashi yí númfáashíi yìntə́
to yawn yi hamma yí hámmàa wásàm yikko; hámmà
to hiccough yi shaƙuwa yí sháƙúwàa sə́ngéttə́
to cough yi tari yí tàaríi nzàsə̀rà
to sneeze yi atisha yí átìsháa wódíshà sèkkìn
to perspire yi gumi; yi jiɓi; yi zufa yí gùmíi; yí jìɓíi; yí zúfàa zúngù fàntə́
to spit tofa tóofàa tə̀fátə́; njírə́ttə́
to vomit yi amai yí ámái kə̀móló fítə́; káláktə́
to bite ciza cìizáa tímìn tà; nàndò
to lick lasa làasáa mə̀láttə́
to dribble dalala dàláalà tùrú
to sleep yi barci yí bárcíi léttə́
to snore yi minshari; yi kakari yí mínsháaríi; yí káakáaríi súngòrí
to dream yi mafarki yí máfár̃kíi kə̀náshîm yikko
to wake up farka fár̃kàa fátə́
to fart yi tusa yí túusàa kárgí fítə́
to piss yi fisari yí físáaríi còlló
to shit yi kashi yí káashíi yèrtà
to have sex kwanta da mace; ci mace; yi jimma'i; yi saduwa kwántàa dà màcè; cí màcè; yí jìmmáa'ìi; yí sàadúwáa ngə̀lə́ktə́; kámúrò kə̂mbâ
to shiver yi karkarwa; yi kyarma yí kár̃kár̃wàa; yí kyár̃máa lólótə́
to bathe yi wanka yí wánkáa kásálà
to beget haifa hàifáa nzàmbò
to be born haifa hàifáa nzàmbò
pregnant da ciki dà cíkìi súróà
to conceive ɗau ciki ɗáu cíkìi kə̀ndégə́
to be alive da rai dà râi rôà
the life rayuwa ràayúwáa rô; kə̀ndégà
to die mutu mútù
dead a mace à màcé núnà
to drown cun ruwa; nitse cîn rúwáa; nítsèe njî ngótə́
to kill kashe káshèe njèzò
the corpse gawa gáawáa líwà; kàwîn
the carcass ƙwarangwal ƙwàràngwál líwà
to bury binne bínnèe shìtə̀ràtə́
the grave kabari kábàr̃íi káwùrì
strong mai ƙarfi mài ƙárfíi dúnò (1)
weak rago rágóo lágə̀; dúnó bâ
healthy mai lafiya mài láafíyàa nə̀mlèwáà
sick/ill maras lafiya máràs láafíyàa dóndì
the fever zazzaɓi zàzzàɓíi kàngê
the goitre/goiter maƙoƙo màƙóoƙòo búlè
the cold mura múr̃àa kə̀lâtə̀rə̀m
the disease ciwo; cuta cíiwòo; cùutáa kwásá; kásúwá
the wound or sore rauni; ƙurji ràuníi; ƙúrjíi túnú
the bruise kuje kúujèe dámbáshì
the swelling kumburi kùmbúríi fútə́; lèlènó
the itch ƙaiƙayi ƙàiƙàyíi kə̀lílìm
to scratch sosa sóosàa gàmbò
the blister ƙurji ƙúrjíi tótóltə́
the boil maruru màarúurùu kúdù
the pus mugunya múgúnyàa kálì
the scar tabo tábòo bálò
to cure warke wárkèe ngàtə́
the physician likita líkítà líítà; kùrgùnmá
the medicine magani máagàníi kùrgûn
the poison guba gúbàa sûm
tired gaji gàjí kásə́mbá
to rest huta húutàa tùstə́
lazy malalaci; rago málàalàcíi; rágóo máské; sə̀lwáì; lágə̀; lúsùr
bald mai sanƙo mài sánƙóo sə̀lé
lame gurgu gúrgùu dùngú
deaf bebe; kurma béebée; kúrmáa mùwá; bébé
mute kurma kúrmáa mùwá
blind makafo màkáafòo kə́mbù
drunk bugu bùgú cánà lə́p
naked ɓutuk; tsirara ɓútúk; tsiráaràa də̀mbə́r déà
to eat ci
the food abinci àbíncí kə̀mbû
cooked dafaffe dàfáffée dégátà
raw ɗanye ɗányée kə̀lî
ripe nuna nùuná bàfə́nà
unripe ɗanye ɗányée kə̀lî
rotten ruɓe rúɓèe mìstə́
to drink sha sháa njâ
to be hungry ji yunwa jí yúnwàa kə̀nâà
the famine bala'in yunwa bàláa'ìn yúnwàa kə̀nâ kúrà
to be thirsty ji ƙishirwa jí ƙíshírwáa ngúdùà
to suck lasa; tsotsa láasàa; tsóotsàa mə̀láttə́; yəmbò
to chew tauna táunàa gə̀rò
to swallow haɗe háɗèe nzùndò
to choke ƙwaru ƙwàrú yúlóktə́
to cook dafa dáfàa détə́
to boil tafasa tàfásà lòrò
to roast or fry gasa gásàa wártə́
to bake gasa gásàa wártə́
the oven huru; obin húur̃ùu; óobìn mə̀ktə́gə́ràm
the pot tukunya túkúnyáa kóló
the kettle sakani sàkáanìi sàkkân
the pan kwano kwáanòo kwánò
the dish tasa táasàa tásà
the plate tasa táasàa tásà
the bowl kwano; akushi; bukuru kwáanòo; ákùushíi; búkúr̃úu búwúr; tásà
the jug/pitcher tulu tùulúu búwùlè; ngə̀mtó
the cup moda; kwaf móodáa; kwâf ngə̀mtógóràm
the saucer tasa táasàa
the spoon ƙoshiya; cokali ƙòoshíyàa; cóokàlíi cókkòl
the knife (1) wuƙa wúƙáa zàná
the fork cokali mai yatsa; fok; kurshet; hursheti cóokàlíi mài yáatsàa; fôk; kùr̃shêt; hùr̃shéetìi cókkòl ngùlòndóà; fôk
the tongs hantsaki hàntsákíi tóngù
the meal abinci; tuwo àbíncí; túwóo bə́rì
the breakfast karin kumallo kárìn kùmállóo kə̀móló yòktà
the lunch abincin rana àbíncín ráanáa bə́rì kǎùsùbè
the dinner abincin dare àbíncín dárée bə́rì kàjíríbè
the supper abincin yamma àbíncín yâmmáa bə́rì búnébè
to peel ɓare ɓáarèe kúwúltə́
to sieve or to strain rariya; tankaɗa ráaríyáa; tánkàɗáa sàktə́
to scrape karta kár̃tàa kùràìtà; nzə̀gə́rtə́
to stir or to mix dama; cakuɗa; yamutse dáamàa; cáakùɗáa; yáamùtsée dìtə́; tùsátə́
the bread burodi búr̃óodìi búródì
the dough ƙullu ƙùllúu kùnú
to knead cuɗa; mulmula cúuɗàa; múlmùláa dìtə́; kə́mə́stə́
the flour gari gàaríi rúngù
to crush or to grind daka; niƙa dákàa; níƙàa nyètə́; gə̀wə́rtə́
the mill ma'aikata; injin niƙa má'áikátáa; ínjìn níƙàa nyètə́ràm; ínjìn
the mortar (1) turmi túrmíi kûr
the pestle taɓarya táɓáryáa kə̀rmó
the meat nama náamàa
the soup romo róomóo kə́nzə́n
the vegetables kayan lambu káayán làmbúu kə̀lìzùwó; kárè zə́rbúbè
the bean wake wáakée ngálò
the potato dankalin nasara dànkálìn násáar̃áa kùndúwù; dàngálì nàsàrá
the fruit 'yar itace ’yár̃ ítàacée tádà kə̀skábè
the bunch ɗauri ɗáurìi démè
the fig ɓaure ɓáurée
the grape inabi ínàbíi yínàbí
the nut ƙwaya ƙwàayáa nágə̀
the olive zaituni zàitúunìi zàìtûn
the oil mai mâi kə̀ndágə̀
the grease or fat maiƙo máiƙòo kàísə̀
the salt gishiri gíshíríi mándá
the pepper masoro màsóor̃óo njìttá; mòsóró
the chili pepper barkono bàr̃kònóo bàrwùnó
the honey zuma zúmàa kə̀mágə̀n
the sugar sukari súkàr̃íi súwùr
the milk nono nóonòo câm
to milk tatsa tàatsáa ngántə́
the cheese cuku cúkúu cúkú (2)
the butter man shanu mân sháanúu fə́là
the drink abin sha àbín shâa kə̀njâ
the wine giya; inabi gíyàa; ínàbíi mbàl
the beer giya; burkutu gíyàa; bùr̃kùtù mbàl; kùmîl
the egg ƙwai ƙwái ngə́wə́l
the yolk ƙwanduwa ƙwándùwáa cìmê ngə́wə́lbè
to put on sa sâa (2) nzə̀kkò
the clothing or clothes tufafi túfáafìi kàzə́mù
the tailor maɗinki; tela máɗìnkíi; téelà kèkémà; télà
the cloth yadi; tisu yáadìi; tìsî báttà; yádì
the wool ulu úulù kùndúlì dímìbè
the linen lilin lílìn lîn
the cotton auduga áudùgáa kàlwúsə̀n
the silk siliki; alharini sìlíkìi; àlhàr̃íníi sə̀lékì; hàrîl
the fur fata fáatàa kàráwì
the leather fata fáatàa njírì
to spin kaɗa káɗàa kórkórtə̀
the spindle kwarkwaro; mazari kwárkwáróo; mázáríi tòkkûl
to weave saƙa sáaƙàa dútó
the loom saƙa sáaƙàa ságá
to sew ɗinka ɗínkàa dùtò
the needle (1) allura àllúur̃àa líwùlà
the awl basilla; tasubala bàsílláa; tásúbálà màsíllá
the thread zare zàrée gə̀ràsáà
to dye rina rínàa dáltə́
the cloak alkyabba àlkyábbàa bàrmús
the (woman's) dress rigar mata; rob rìigár̃ máatáa; r̃ôb kámsàl
the coat kwat; manto kwât; màntôo kôt; màntô
the shirt taguwa; shat; 'yar ciki tágúwàa; shât; 'yár̃ cíkìi gə̀májè; dánkíkì
the collar kwala; kwal kwálàa; kwâl kwálà; kwâl
the skirt tofi; siket; jup; fatari tòofíi; sìkêt; jîp; fàatàaríi dántòbí; sìkêt; jîp; fàtàlí
the grass-skirt bante bàntée bànté
the trousers wando wàndóo yàngê
the sock or stocking soci; safa sóocì; sàafáa sósì
the shoe takalmi tàakàlmíi súnó
the boot boti; but bóotìi; bût kàdìmálánkànə́m; jìràwûn; kûp
the shoemaker baduku; shumeka bàdúukùu; shûuméekàa kə̀lídə́mà
the hat or cap hula; malafa hùuláa; màlàfáa jáwá; gùrùmbá
the belt ɗamara; bel ɗàmáràa; bêl làwùrjé; bêl
the veil hijabi hìjáabìi hìjâp
the pocket aljihu àljíhúu líwù
the button maɓalli; buto; anini; botin máɓállíi; bùtôo; àníiníi; bóotìn àníní; bùtô
the pin fun fîn féngèl; mùsùwár
the ornament or adornment ƙwalliya; ado ƙwállìyáa; ádóo záyèràm
the jewel dutsen wuya dúutsèn wúyàa kárè dáwùbè
the ring zobe zóobèe kùlûm
the bracelet munduwa; warawaro; abin hannu múndúwáa; wáráwáróo; àbín hánnùu mùskòrám; njárángə̀
the necklace 'yar wuya yár̃ wúyàa dàwùrám
the bead dutsen ado dúutsèn ádòo kǔltù
the earring yari; 'yan kunne yàríi; 'yán kúnnée sə̀mòrám
the tattoo shaushawa; tsaga; jarfa shâusháawàa; tsàagáa; jàr̃fáa rétə́
the handkerchief or rag mayani; hankici; mushuwari; tsumma máyáaníi; hánkícì; múshúwàr̃íi; tsûmmáa báttà; àlwútà
the towel tawul; sarbeti táawùl; sàr̃béetì báttà; táwùl
the comb matsefi; masarci; kum; fenni mátséefíi; másár̃cíi; kûm; fénnì sàrtə̀rám
the brush buroshi; magogi bùr̃óoshìi; mágóogíi bùrôs
the plait/braid kitse kitsèe kə̀rtà
the razor aska; reza áskáa; r̃éezàa áská; rézà; bélì
the ointment mai mâi kə̀ndágə̀; gə̀rəˆs
the soap sabuli sàabúlìi sàwûl, shàwûl
the mirror madubi mádúubíi kútə̀ràm
to live zama zámá də̀gâì
the house gida gídáa fátò
the hut ɗaki ɗáakìi njîm
the tent tanti; mai laima tántìi; mài láimàa tántì; làímà
the yard or court fada; fili fáadàa; fíilíi bàlbâl
the men's house ɗakin maza ɗáakìn mázáa súwúmírám
the cookhouse girki gírkìi kànnùrám
the meeting house zaure; soro záurèe; sóor̃óo jáùrè; sóró cínnàbè
the room ɗaki ɗáakìi njîm
the door or gate ƙofa ƙóofàa cínnà
the doorpost iccen ƙofa íccèn ƙóofàa kə̀ská cínnàbé
the lock kwaɗo kwàaɗóo kókkó
the latch or door-bolt kwaɗo kwàaɗóo kókkó
the padlock kwaɗo kwàaɗóo kókkó
the key mabuɗi mábúuɗíi súwúràm
the window taga táagàa kàsàmrám; tákkà/táà
the floor filin ɗaki fíilín ɗáakìi dáwù njîmbè
the wall katanga; garu kátángáa; gàar̃úu gàrú
the fireplace murhu múrhùu fúkò
the stove murhu múrhùu fúkò
the chimney bututu búutúutúu kàngèrám
the ladder kwaranga kwàr̃ángáa dágə̀l (2); kùrángá
the bed gado gádóo də́gə́l
the pillow matashin kai mátáashín kâi bîr
the blanket bargo bàr̃góo bòrkó
the chair kujera kújèeráa kúrìs
the table tebur téebùr̃ téwùr
the lamp or torch fitila fìtílàa fàtə́là; mósùwà
the candle kendir kéndìr̃ shàmê; kéndìr
the shelf kanta kántàa kántà
the trough komi; akala kóomíi; àkálàa ngágə́rá; ndòròró
the roof rufi; jinka rúfìi; jínkàa cìngâl
the thatch jinka jínkáa kə̀lídò
the ridgepole jijjige jíjjígèe wásə́là
the rafter jijjige jíjjígèe kàràùjí
the beam jijjige jijjigèe kàràùjí
the post or pole turke túrkèe shíwò
the board katako káatáakóo kátákó
the arch baka bàkáa kábbì
the mason maginin gida; mason mágìnín gídáa; màasôn màsǒ; fátòtàndòmà
the brick birki; bulo bìr̃kíi; bùlôo jə́làp; bə̀rkí
the mortar (2) gwaɓi gwáaɓìi
the adobe tubali túubàlíi jélàp; dìrìngêl
the camp sansani sánsáníi gérgèr
to tan jema jéemàa mə́ndə́l dìò
the farmer manomi mánòomíi bàrèmá
the field gona góonáa kúlò
the garden lambu; garka làmbúu; gárkáa zə́rgə́
to cultivate yi noma yí nóomáa báré
the fence danga; zana; shinge dángáa; záanáa; shíngée dángá; gâr
the ditch lambatu; kwalbati; gata; gwalalo làmbàtûu; kwálbátì; gátàa; gwálálóo jólóló; làmbàtû; bə̀lákà
to plough/plow nome nóomèe bàrétə́
the furrow huɗa; kunya húuɗàa; kúnyáa bóró
to dig haƙa; tona háƙàa; tóonàa tàbtə́
the spade shebur shéebùr̃
the shovel shebur; fel shéebùr̃; fêl fêl
the hoe fartanya; garma fár̃tányàa; gàr̃máa bánò
the fork (2)/pitchfork fok fôk cókkól shélìà
the rake mashari; rato másháaríi; r̃àatôo kàskâr; ràtô
the digging stick (=yamstick) dirka dír̃kàa làtə́ràm
the lasso sarɓe sárɓée
to sow shuka shúukàa nàtò
the seed iri írìi kùsúnyì
to mow figa; girbe; cire fíigáa; gírbèe; círèe múktə́
the sickle or scythe lauje làujée táìdà
to thresh busa bùusáa wóstə́
the threshing-floor wurin busa wúrín bùusáa wóstə́rám
the harvest girbi gírbìi sàl
the grain ƙwaya ƙwàyáa àrgə̂m
the wheat alkama àlkámàa làámà
the barley sha'ur shà'îr̃ sháìr
the maize/corn masara másàr̃áa ngàwúlì másàrmì
the rice shinkafa shìnkáafáa shànkáwá
the grass ciyawa cìyáawàa kàzêm
the hay baro báròo kàzêm ngámdə̀
the plant shuka shúukàa
to plant shuka shúukàa kóktə́
the root jijiya; saiwa jíijíyàa; sâiwáa fə́rtə̀; jâr
the branch reshe réeshèe də̀lám
the leaf ganye gányée kálú; lámbù
the flower fure fùrée fə̀lé; kàmbîl
the tree itace ítàacée kə̀ská
the vine inabi ínàbíi
the tobacco taba táabàa tàfâ; tàwâ
to smoke sha taba sháa táabàa tàwá nzà
the pipe lofi lóofíi lófì
the tree stump kututture kútúttúrèe shî kə̀skábè
the tree trunk gangar jiki gàngár̃ jìkíi kórè
the forked branch gwafa gwàfáa dédè
the bark ɓawo ɓáawóo kàskàshí
the sap ruwan bishiya rúwán bíshíyàa njî kə̀skábè
the palm tree giginya; goruba gígínyàa; gòorúbàa jíínà; kə́rzə́m; dìfúnò
the coconut kwakwa kwáakwàa kwákwà
the citrus fruit lemo lèemóo lèmûn
the banana ayaba àyàbà àyàwà
the sweet potato dankali dànkálìi dàngálì; kúndùwú
the millet or sorghum hatsi; dawa hátsíi; dáawàa ngàwúlì
the yam dundu dùndúu dùndú
the cassava/manioc doya dóoyàa kàrásà; gálísà
the gourd ƙwarya ƙwáryáa kə́mó
the pumpkin or squash kabewa kàbéewàa sàgàdə̀
the bamboo gora góoràa górà
the sugar cane rake ràkée rèké
the mushroom naman kaza náamàn kàazáa nə́ngə́lí; tə́mbàl kókóbè
the needle (2) ƙaya ƙáayàa
to do yi dìò
to make yi dìò
the work aiki áikìi cídà
to bend lanƙwasa; karkata lánƙwàsáa; kár̃kàtáa dùngòktə́
to fold naɗa; karya náɗàa; káryàa kə́lítə́
to tie ɗaure ɗáurèe kúrtútə́
to untie kwance kwáncèe wítə́
the chain sarka sárkàa sálgà; jìnjîr
the rope igiya ígíyàa
the knot ƙulla ƙúllàa ndə́wú
to strike or hit or beat buga búgàa báktə́
to pound doka; kutufo dòokáa; kùtùfóo kə̀tə̀fó
to cut yanke yánkèe kámtə́
to cut down sara sàaráa cáltə́, sáltə́
to chop fille fíllèe sàltə́
to stab soka sòokáa zátə́
the knife (2) wuƙa wúƙáa jèná
the scissors or shears almakashi àlmákàshíi mágàsù
the axe/ax gatari gàatáríi béwó
the adze gizago gìzàagóo
to break karye káryèe nàmtə́
broken a karye à kàryé nàmgátà
to split faskara; fasa fáskàráa; fásàa fáltə́
to tear cire círèe kártə́
to skin feɗe féeɗèe gàktà
to rub shafe; goge sháafèe; góogèe cíntə́; kákáktə́
to wipe shafe sháafèe cìntà
to stretch watsa wáatsàa tártə́
to pull ja jáa (1) ngə́rtə́
to spread out shimfiɗa; watsa shímfìɗáa; wáatsàa fə́rtə́
to hang up rataya ráatàyáa rótə́gə́
to press danna dánnàa mbə́ltə́
to squeeze matsa mátsàa ràttə́
to pour zub da zúb dà fítə́
to wash wanke wánkèe túltə́
to sweep yi shara yí sháaráa fə́rátə́
the broom mashari másháaríi fə̀ràtə̀rám; fə́ràtə́ràm
the tool kayan aiki káayán áikìi kárè cídàbè
the carpenter kafinta; masassaƙi káafíntàa; másàssàƙíi káfíntà
to build gina gínàa tàndò; gártə́
to bore huda húudàa súktə́
to hollow out tona tóonàa wàìtà
the saw zarto zár̃tòo dártò
the hammer hama; guduma; marto hámàa; gùdúmàa; màr̃tȏo kólì; hámà; métə̀rà
the nail ƙusa ƙúusàa mùsùwár
the glue gam gâm kôl; kə́lə́r
the blacksmith maƙeri máƙèeríi kágə́lmà
to forge ƙera ƙéeràa kàrò
the anvil uwar maƙera úwár̃ máƙéeráa kágə́l
to cast yi zubi yí zúbìi tàptà
the gold zinariya zínáar̃ìyáa dínàr
the silver azurfa ázùr̃fáa lìwúlà
the copper tagulla; jan ƙarfe tágùlláa; ján ƙárfèe ngàrkìmé
the iron ƙarfe ƙárfèe
the lead darma dár̃màa dálmà
the tin or tinplate gwangwani; darma gwángwáníi; dár̃màa góngóng
the potter mai tukwane mài túkwàanée njèmá
to mould/mold yi zubi yí zúbìi tàndò
the clay yumɓu yúmɓúu túló
the glass gilashi gìláashìi fìnjâl; gə̀lâs
to weave or plait/braid saƙa sáaƙàa sáátə́
the basket kwando kwàndóo kə̀ndâì; zówó
the mat tabarma tàabármáa bə́shì
the rug kilishi kìlíishíi kə̀lə́sə́
the netbag raga ráagáa cálí
the fan mafici máfícíi àmbə̀tí; nzàwùtə́ràm
to fan fifita fíifíitáa yàwùtò
to carve sassaƙa sássàƙáa kàrò
the sculptor masassaƙi másàssàƙíi kàròmà
the statue gunki; mutum-mutumi gúnkìi; mùtûm-mùtùmíi gúnkì; kàm-kám
the chisel cizil; maƙanƙari cízìl; máƙánƙáríi mágàsù
the paint fenti féntì féntì
to paint zana záanàa bòrtə́; kùrtə́
to draw water ɗiba ɗíibàa gùtò
to move yi motsi yí mòotsíi gə̀ndò
to turn mayar da máyár̃ dà kòkòrtà
to turn around waiwaya wáiwàyáa káláktə́
to wrap ƙunsa; naɗe ƙúnsàa; náɗèe kə́létə́
to roll naɗa náɗàa tàmbə́rtə́
to drop faɗi fáaɗì tòltə́
to twist murɗa múr̃ɗàa kə́létə́
to rise tashi táashì tàwátə́
to raise or lift hau; ta da háu; táa dà sàngò
to fall faɗi fáaɗì nzùrò
to drip ɗiga ɗígàa tóltə́
to throw jefa jéefàa gə̀btə́
to catch kama káamàa
to shake girgiza; zazzaga gír̃gìzáa; zàzzágàa zə̀zə̀ktə́
to flow kwarara; malala kwàráarà; màláalà kàsò
to sink nutsa; tsunduma nútsàa; tsúndùmáa nzùkkùrò
to float yi lilo yí líilòo kámbétə́; mbátə́
to swim yi iyo yí íyóo kámbétə́; kàmbétə́
to dive nutsa nútsàa lə̀ktə́
to splash cafa cáfàa càmbàltà
to sail tashi táashì mbátə́
to fly tashi táashì fàrtə́
to blow busa; hura búusàa; húuràa fùtə́
to crawl rarrafa rárràfáa gúgúrtə́
to kneel durƙusa dúrƙùsáa tùngùrùmtə́
to crouch takura tàakúrà njóltə́
to slide or slip zurara zùráarà sùlíttə́
to jump dira; tsallake díràa; tsállàkée sə́ktə́
to kick harba hàr̃báa shîlàn báktə́
to dance yi rawa yí ráawáa bìské fàrtà
to walk tafi tàfí lètə́ (1)
to limp yi ɗingishi yí ɗíngíshíi də̀gə́ntə́
to run gudu gúdù ngə́rə̀m; kàsò
to go je; tafi jée; tàfí lètə̀
to go up hau háu bà; tǎttə́
to climb hau; haura háu; háuràa
to go down sauka sàuká zə̀ptə́
to go out fita fìtá lùwò
to come zo zóo ísò
to come back dawo dáawóo wáltə́
to leave tashi táashì cìtə́
to disappear ɓace ɓácèe fáttə́gə́
to flee gudu gúdù ngùzàtà
to follow bi
to pursue bi; fafara bí; fàafáràa kádútə́
to arrive isa; kai ìsá; kái (2) kə̀nshê
to approach kusanta; gabata kúsàntáa; gàbáatàa kàrə̀ntə́
to enter shiga shìgá ngàwò
to go or return home koma; dawo kóomàa; dáawóo wàltàà
to carry ɗauka ɗáukàa ngótə́
to carry in hand ɗauka ɗáukàa ngótə́
to carry on shoulder ɗauka ɗáukàa ngótə́
to carry on head ɗauka ɗáukàa tòngòrtà
to carry under the arm ɗauka ɗáukàa ngótə́
to bring kawo káawóo kùtò
to send aika àikáa nòtò
to lead gabata gàbáatàa jétə́
to drive tuƙa túuƙàa kə̀rítə́
to ride hau doki háu dóokìi fêrrò kə̀mbâ
to push tura túuràa tə̀mbáltə́
the road hanya hányàa záwál
the path turba; hanya túrbàa; hányàa túrwò
the bridge gada gádàa gádà
the cart or wagon amalanke ámálánkée ámálánké
the wheel taya táayàa táyà; shî mótàbé
the yoke bauta; kangi bàutáa; kángíi
the ship jirgin ruwa jírgín rúwáa mààrá njîbè
the boat jirgin ruwa jírgín rúwáa mààrá njîbè
the canoe jirgi; kwalekwale jírgíi; kwàléekwàlée kòlékòlé; kàdáì
the raft gadon fitowa gádón fítôowaa
the oar matuƙi; filafili mátúuƙíi; fílàafílíi
the paddle filafili; matuƙi fílàafílíi; mátúuƙíi kárwé; fə̀làìfə̀láì
to row filafili fílàafílíi
the rudder matuƙi mátúuƙíi
the mast turke túrkèe
the anchor anga ángàa
the port tashar jirgin ruwa táshàr̃ jírgín rúwáa jóngò mààrá njîbè
to land sauka sàuká
to own mallaka màllákàa hàláltə́
to take ɗauka ɗáukàa gòtə̀
to grasp kama káamàa
to hold riƙe ríƙèe gòtə̀
to get samu sáamùu mòwò
to keep riƙe ríƙèe ròtà
the thing abu àbù àwó
to give ba báa yìò
to give back mai da mái dà kàlàktà
to preserve tsare tsárèe lìwò
to rescue ceta cèetáa
to destroy rushe; ɓata rúushèe; ɓáatàa wùrtə́
to injure ɓata; yi wa wani rauni ɓáatàa; yíi wà wani ràuníi tə̀ptà
to damage ɓarna ɓàrnáa lòrùtə́
to look for nema; biɗa nèemáa; bìɗáa màtə́
to find samu sáamùu fàndò
to lose rasa rásàa yìrwàtò
to let go saka sàkaa kòltə́
the money kuɗi kúɗíi kúngúnà; wúrì
the coin tsabar kuɗi tsáabàr̃ kúɗíi júwù
rich mai arziki; tajiri mài ár̃zìkíi; táajìr̃íi gárìwù
poor matalauci; matsiyaci; fakiri mátàlàucíi; mátsìiyàacíi; fàkíir̃ìi ngúdì
the beggar maroƙi máròoƙíi lòwómà
stingy marowaci máròowàcíi bàyîl; jókkù
to lend ara àráa sàrùtə́gə́
to borrow ara àráa sàrùtə́
to owe bi
the debt bashi báashìi kùsû
to pay biya bíyáa bìyàtə́; rə̀mbò
the bill diwani díiwáanìi kùngə̀nàrám
the tax haraji; gandu hàr̃áajìi; gándúu àrájì; ákkì
to hire haya háyàa àgə̀rìtə́
the wages albashi àlbâashíi àlwúsùr
to earn ci riba cí r̃íibàa gàntò; ríwà dìò
to buy saya sàyáa yìwò
to sell sayar da sáyár̃ dà làdò
to trade or barter yi ciniki; fatauci yí cìníkíi; fátáucìi lə̀wâ; sáwə̀rtə́
the merchant ɗan kasuwa ɗán kàasúwáa kàsùwùmá; sàwə̀rmá
the market kasuwa kàasúwáa kàsúwù
the shop/store kanti kàntíi kàntí
the price kuɗi kúɗíi támàn
expensive mai tsada mài tsàadáa jâu
cheap mai araha mài àr̃àháa bútù
to share raba rábàa dàgàrtə̀
to weigh auna áunàa ngáltə́
after bayan báayán ngáwò…..bèn
behind bayan báayán ngáwò.... bèn
in a cikin à cíkín -làn
at a à -làn
beside kusa da kúsá dà gə́rè…..bèn
down ƙarƙashin ƙàr̃ƙáshín cídíyà
before kafin kàafín kàwù; câ
in front of a gaban à gàbán fúgə̀
inside a cikin à cíkín cúró
outside waje wàjée dégà; táléá
under ƙarƙashin ƙàr̃ƙáshín cídíyà
up bisa bisà kúntèn
above bisa; sama bísà; sámà sámìlàn
the place wuri; waje wúríi; wájée
to put sa sâa (2) yìkkò
to sit zauna záunàa náptə́
to lie down kwanta kwántàa bòtə́
to stand tashi táashì dàtə́
to remain zama zámá nàptə́
the remains saura sáuráa gàpcìwùnó
to gather tara táaràa cábtə́
to pick up ɗauka; tattara ɗáukàa; táttàaráa dòrò
to pile up tara táaràa dàwètə́
to join haɗa; gama háɗàa; gámàa (1) kə̀ltə́
to separate raba rábàa tàrtə́
to divide kasa; raba kásàa; rábàa yàktə́
to open buɗe búuɗèe kátə́
to shut rufe rúfèe jàktə́
to cover rufe rúfèe jàktə́
to hide ɓoye ɓóoyèe gə̀ràtə́
high sama sámà dátə̀à
low ƙasa ƙásà cídíyàn
the top sama; ƙololowa sámà; ƙólóolówáa tòlî
the bottom gindi gìndíi cídíyà
the end (1) ƙarshe ƙàrshée dàtə́gə́ràm
pointed mai tsini mài tsìiníi cóncón
the edge baki; gaɓa bàakíi; gáaɓàa
the side gefe géefèe fótò; kúrwú; shítì
the middle tsakiya tsákíyàa dáwù
right (1) dama dáamá kə̀mbùrám
left hagu hágú wòìlá
near kusa kúsá kàrə̂n
far nisa níisá cíndə̀
the east gabas gábàs àdínnàm; gə̀dí
the west yamma yâmmá fùté
the north arewa árèewá yàlá
the south kudu kúdù ànə́m
to grow girma gírmá wùràtə́
to measure auna áunàa ngáltə́
the fathom gaba gàbáa
big babba bàbbá kúrà
small ƙarami ƙàrámíi gàná; kòrí; kàbə́gə̀
long mai tsawo mài tsáwóo kùrúwù; dátə̀à
tall dogo dóogóo kùrúwù; dátə̀à
short gajere gàjéerée kòrí; kàfúwù
wide mai faɗi mài fáaɗíi fárán
narrow a matse à màtsé zə́kkà
thick mai kauri; ɓuɓɓukeke mài káuríi; ɓúɓɓúkéekèe gàjàjàk
thin siriri sìir̃íir̃ìi tə́nénè; njérérè; sérsér
deep mai zurfi mài zúrfíi kùrúwù
shallow maras zurfi máràs zúrfíi dàngə̀résé
flat a kwance à kwàncé féllè
straight a miƙe à mìiƙé cík
crooked a kantare; a shagiɗe à kántàré; à shàagìɗé kə̀lígádà
the hook ƙugiya ƙúugìyáa kùnjâr; sû búltù
the corner kusurwa; kwana kúsùrwáa; kwánàa ngògə̂m; lúngù
the cross giciye gícìyée dégə́ràm
the square fili fíilíi fàrtàm
round kewayayye; ƙwallo kèewàyáyyée; ƙwállóo dúkúrkúr; kwáì mbók
the circle gunduwa; da'ira gùndúwàa; dáa'ìr̃áa kòrkór
the ball ƙwallo ƙwállóo bôl
the line layi; jeri láayìi; jéerìi lâì
the hole rami ráamìi bə̀lágà
similar kamar kàmár̃ ádə̀gǎì
to change sake; canja sáakèe; cánjàa fàltə́
zero sifiri sífìr̃íi sə́fə̀rí
one ɗaya ɗáyá tìló; fál; lókkù
two biyu bíyú ndí
three uku úkù yàkkə́
four huɗu húɗú dìyáù
five biyar bìyár̃ ùgú
six shida shídà àràkkə́
seven bakwai bákwài tùlôr
eight takwas tákwàs wùskə́
nine tara tár̃à lə̀gár
ten goma góomà mèwú
eleven sha ɗaya shâa ɗáyá mèwûn tìlôn
twelve sha biyu shâa bíyú mèwûn ndîn
fifteen sha biyar shâa bìyár̃ mèwú wùrí
twenty ashirin àshìr̃ín fíyìndì
a hundred ɗari ɗàríi míyà; yôr
a thousand dubu dúbúu dúwú
to count ƙirga ƙírgàa kòmtə́
all duka dúkà ngâsô; sámmá
many yawa yáwàa ngə́wù
more kuma kúmáa kùrú
few kaɗan kàɗán gàná
enough isa ìsá tìò
some wasu wású lágá
the crowd yawa yáwàa sámnó
full a cike à cìké zə̀mbə̀lí
empty emti; wofi émtì; wòofíi
the part kashi káshìi fêllà; də̀gâr
the piece gutsure gútsúrèe káránjì
the half rabi rábìi rétà
only kawai; kaɗai káwài; káɗái bìyá; bás
alone kaɗai káɗái tílònzə́
first na farko ná fárkóo kə̀ntìlómì
last na ƙarshe ná ƙàrshée dàrgéyè
second na biyu ná bíyú kə̀nàndí
the pair tagwaye tágwàayée káwú
twice/two times sau biyu sàu bíyú ndírò
third na uku ná úkù kə́nyàkkə́bè
three times sau uku sàu úkù yàkkə́rò
the time lokaci; sa'a lóokàcíi; sáa'àa sâ; lóktù
the age sheƙara shèeƙáràa kàwú; sàgá
new sabo sáabóo bə̀lîn
young yaro yáaròo gàná
old tsoho tsóohóo cárì
early da wuri dà wúríi dùwân
late a makare à màkàré wàhàrtə́
now yanzu yànzú kə́rmá
immediately yanzu-yanzu yànzú-yànzú kə́rmámá
fast sauri; maza sáuríi; mázá nágàt; dôì
slow sannu-sannu sànnú-sànnú yílàyèn
to hurry yi hanzari yí hánzáríi àzàltə́
to be late makara màkárà dúwómtə̀
to begin fara fáaràa bàdìtə́
the beginning farko fárkóo bàdìtə́ràm; búrwò
to last daɗe; jima dáɗèe; jímàa tùstə́
the end (2) ƙarshe ƙàrshée dàtə́ràm
to finish gama gámàa (2) tàmòtə́
to cease tsaya tsáyàa dàtə́
ready a shirye à shìryé dàwàrgátà
always kullum kúllúm sàbísó; kúllúm
often sau da yawa sàu dà yáwàa ngə́wùrò
sometimes lokaci-lokaci lóokàcí-lóokàcí sâ lágá
soon jim kaɗan jìm kàɗán sàm
for a long time da dâa kûré
never abada àbàdá ngáltè; àbàdá
again kuma kúmáa kòró
the day (1) rana ráanáa yîm
the day (2) rana; kwana ráanáa; kwáanáa yîm
the night dare dárée bə́né
the dawn alfijir; jijjifi àlfíjìr̃; jìjjífíi fájàr
the morning safe sáafée sə́wà
the midday rana tsaka ráanáa tsákàa kə̀ngâl dáwù
the afternoon da yamma dà yâmmá kàjílí; ásàr
the evening maraice màràicée kàjílí
today yau yâu
tomorrow gobe gòobé bálì
the day after tomorrow jibi jíibí wágə̀ré
yesterday jiya jíyà bískà
the day before yesterday shekaranjiya shéekáránjíyà bískántò
the hour ƙarfe; awa ƙárfèe; áwàa
the clock agogo àgóogó àgógó
the week mako; sati máakòo; sáatíi mágə̀
Sunday Lahadi Láhádì ládə̀
Monday Litinun Lìtìnîn lìtìlîn
Tuesday Talata Tàláatà tálàgə́
Wednesday Laraba (Niger); Laraba (Standard, Nigeria) Láar~ábà (Niger); Làar~àbá (Standard, Nigeria) láráwà
Thursday alhamus Àlhàmîs làmísə̀
Friday Jumma'a Júmmá’àa júmmà
Saturday asabar; sati; subdi Àsábàr̃; sáatìi; súbdìi sə́bdə̀
the month wata wátàa kə̀ntágə̀
the year sheƙara, shekara shèeƙáràa, shèekáràa sàgá
the winter hunturu; mai ɗari hùntúur̃ùu; mài ɗáaríi bínə́m
the spring (2) rani ráaníi
the summer rani ráaníi
the autumn/fall kaka kàakáa (2) bíkə̀là
the season fasali; lokaci fásàlíi; lóokàcíi zàmân; sâ
to smell (1) ji yìntà
to sniff sheƙa; shinshina; sansana shèeƙáa (2); shínshìnáa; sánsànáa yìntà
to smell (2) ji yìntà
fragrant mai ƙanshi mài ƙánshíi bə́bə́ttə́
stinking mai wari mài wáaríi cíná
to taste ɗanɗana ɗánɗànáa tàmbò
sweet mai zaƙi; mai daɗi mài záaƙíi; mài dáaɗíi lélé; kə̀jî
salty mai gishiri; mai zartsi mài gíshír̃íi; mài zártsíi mándáà
bitter mai ɗaci mài ɗáacíi cîm
sour mai tsami mài tsáamíi càmcàm
to hear ji fàntə́
to listen ji; saurara jí; sáuràaráa fàntə́
the sound or noise ƙara ƙáaráa kàlálà
loud mai ƙara mài ƙáaráa bàndîl
quiet shiru; mai natsuwa shírúu; mài nàtsúwáa kə́də́k; sə́ríú
to see gani gáníi
to look duba; kalla dúubàa; kàlláa wùtə́
to show nuna núunàa fə́lə́tə́gə́
to shine yi walƙiya; ƙyalƙyala yí wàlƙíyáa; ƙyálƙyàláa yìwàltò
bright mai haske mài háskée wáyáng
the colour/color launi; iri; kala láunìi; írìi; kálàa lánnù; kálà
light (2) mai haske mài háskée nûrrà
dark mai duhu mài dúhúu nə̀mkə̀lmə́skə̀
white fari fáríi bûl
black baƙi báƙíi sə́lə́m
red ja jáa (2) cìmé, kìmé
blue shuɗi shúuɗìi lìwùllá
green tsanwa; kore tsánwáa; kóor̃èe kə̀lî
yellow rawaya ràawáyàa kúrnùm, kúrwùm; càsá
to touch taɓa táɓàa lètə́ (2)
to pinch tsunkula tsúnkùláa còktə́
to feel ji fàntə́
hard mai tauri mài táuríi cíbbù
soft mai laushi mài láushíi tə́làlà; kàwúsə̀
rough (1) mai kaushi mài káushíi kə́rsàsà
smooth mai santsi mài sántsíi sə́mə́l; súlsúl
sharp mai kaifi mài káifíi tímìà; cóncón
blunt dakusa dáakùsáa gòrdó
heavy mai nauyi mài náuyíi kùrwówù
light (1) maras nauyi máràs náuyíi kàmbôì; fèlélé
wet mai laima mài láimàa kə́lî
dry a bushe à bùushé ngámdə́
hot mai zafi mài záafíi kánnúà
warm mai ɗimi mài ɗìmíi jə́mjə́m
cold mai sanyi; mai ɗari mài sányíi; mài ɗáaríi ámùsú; kákkù
clean mai tsabta mài tsábtàa ngə́là
dirty mai dauɗa mài dáuɗàa kàdágə̀
wrinkled duƙunƙune dúƙúnƙùnée kúrsáshíà
the soul or spirit rai râi
surprised or astonished yi mamaki yí màamáakìi ájàp
the good luck sa'a sáa'àa
the bad luck rashin sa'a ráshìn sáa'àa bûì
happy yi murna yí múr̃nàa kúrnòà
to laugh dariya dàaríyáa kàsúsù
to smile yi murmushi yí mùr̃múshíi mə́mə́stə́
to play yi wasa yí wàasáa bìské
to love so; yi ƙauna sôo; yí ƙàunáa ràwò
to kiss sumbata súmbàtáa nzə̀mbò
to embrace runguma rùngúmàa nzə̀mbò
the pain ciwo cíiwòo sə̀rèn; nə̀mjàù
the grief ciwo; baƙin ciki cíiwòo; báƙín cíkìi nə̀mjàù
the anxiety tsoro; juyayi tsòoróo; jùuyàayíi kàrúrútì; rìndò
to regret or be sorry tuba túubá tə́wə́rítə́
the pity junƙai jînƙái kànjímàlí
to cry kuka kúuká
the tear hawaye háwàayée shímálò
to groan yi gunaguni yí gùnàagúníi ndə́rtə́
to hate tsana tsànáa wátə́
the anger fushi fúshíi gə́rgátə́
the envy or jealousy kishi kíishìi nə̀ndə́lì
the shame kunya kúnyàa nóngù
proud yi taƙama yí tàaƙámáa kùràmí
to dare ƙalubalanta ƙàalùubàlántàa mánà mátə́
brave jarumi jáar̃ùmíi kàrə́gə̀ cíbbú; kə̀mâr
the fear tsoro tsòoróo rìtà
the danger haɗari háɗàr̃íi tájírwà
to want so sóo ràwò
to choose zaɓa zàaɓáa kàrtə́
to hope yi fata yí fáatáa tə̀mâtə̀
faithful amintacce àmìntáccée àmànmá
true na gaskiya ná gáskíyáa jírè
to lie (2) yi ƙarya yí ƙáryáa kárgí
the deceit munafunci múnáafúncìi nə̀mmə̀náfùk
to forgive yafe yáafèe gàfə̀rtə́
good mai daɗi; mai kyau mài dáaɗíi; mài kyâu kə̀jî
bad mugu; ba kyau múugùu; bâa kyâu kúttù
right (2) daidai dáidái kálkál
wrong barbai; ba daidai ba ne bàrbái; bàa dáidái bá nèe kálkál gə̀nyí
the fault kuskure; laifi kúskúrèe; lâifíi áìwù
the mistake kuskure; laifi kúskúrèe; lâifíi yéstə́
the blame laifi lâifíi sə́líwù
the praise yaba yàbáa nzòngòrò; kàràwàtà
beautiful mai kyau mài kyâu ngə́là; sháwà
ugly mai muni mài múunìi bàttí
greedy mai maƙo mài máƙòo yámgà; sùròkùrá
clever mai hankali; mai wayo mài hánkàlíi; mài wàayóo ángàllà
the mind ra'ayi r̃á’àyíi hángàl
to think (1) yi tunani yí tùnàaníi tàktə́
to think (2) yi tsammani yí tsàmmáaníi tə̀mâtə́
to believe zata zàtáa tə̀mâtə́
to understand gane; fahimta gáanèe; fàhímtàa fàntə́
to know sani sánìi nòtə́
to guess cita cìitáa
to imitate kwaikwaya kwàikwáyàa yàngàngà
to seem yi alama yí àláamàa
the idea dabara; ra'ayi dàbáar̃àa; r̃á’àyíi dàwárì; sówórì
wise masani; dattijo másàníi; dáttíijòo búrwóà; nzúndù
stupid wawa wáawáa ángàl kúttùà
mad mahaukaci máhàukàcíi jòlí
to learn koya kòoyáa lìò
to study karanta; yi nazari kár̃àntáa; yí názàr̃íi kə̀ràtə́
to teach koyar da kóoyár̃ dà nzə̀kkə̀lìò
the pupil ɗalibi ɗáalìbíi fùwùrá
the teacher malami máalàmíi málə̀m
the school makaranta mákár̃ántáa màkàràndí
to remember tunàa túnàa tàktə́
to forget mânta mântáa ngèstə́
clear garau gáráu záhìr
obscure ɓoyayye; mai duhu ɓòoyáyyée; mài dúhùu gə̀ràgátà
secret na asiri ná àsíir̃íi àsír
certain tabbat tábbàt táwàt
to explain bayyana báyyànáa bàyèntə́
the intention manufa; buri mánúfáa; búurìi nyâ; kǎìdù
the cause dalili dàlíilìi dàlíl
the doubt shakka shákkàa shégə́
to suspect tuhumta tùhúmtàa zàntà
to betray ci amana cí àmáanàa fìsàttə́; àmân bò
the need or necessity buƙata bùƙáatàa lámbí; màndàná
easy mai sauƙi mài sáuƙíi kə̀skə̌
difficult mai wuya mài wùyáa jâu
to try gwada; jarraba gwádàa; jár̃r̃àbáa járáptə́; ngə̀stà
the manner haka; salo hákà; sálóo fútù
and kuma; da kúmáa; dà -a; yé
because saboda sábòodà nàngàrò
if in ín
or ko kóo âu; lâ
yes i; na'am íi; ná’àm àâ; nà'ám
no a'a áa'àa á'à
how? yaya yàayàa àbígǎìnyìn
how many? nawa náwà ndàwú
how much? nawa náwà ndàwûn
what? me mèe àbí
when? yaushe yàushè sàmbí
where? ina ìnaa ndárân
which? wane wànè
who? wa wàa ndú
why? don me dón mèe àbírò
the voice murya múryàa kówò
to sing rera waƙa réerà wáaƙàa kàíyà yétə́
to shout yi ihu; yi ƙara yí íihùu; yí ƙáaráa búrwù
to whisper raɗa ráɗàa tàttàwí
to mumble raɗa; gunguni ráɗàa; gùngùníi tàttàwí
to whistle yi fito yí fíitòo fólídò dìò
to shriek yi ƙara yí ƙáaráa ndə́rtə́
to howl yi ƙugi yí ƙúugíi yàlùtà
to speak or talk yi magana yí màgánàa mánà
to stutter or stammer i'ina ì’ìnáa kə̀mə́mə́gə̀
to say ce; faɗi cêe; fáɗìi nə̀; gùltə́
to tell gaya gáyàa gùltə́
the speech jawabi jàwáabìi kàwúlì
to be silent yi shiru yí shírúu nə̀mkə́də́k; sə́rín
the language harshe hárshèe tə́làm
the word kalma kálmàa kálìmá
the name suna súunáa
to ask (1) tambaya tàmbáyàa kòrò
to answer amsa; ba da jawabi ámsàa; báa dà jàwáabìi mògò; jààptà; jàáwù
to admit yarda; amince; tuba yàr̃dá; ámìncée; túubá kàsàttə́; àrdìtə́
to deny ƙi; musunta ƙí; músùntáa wátə́; àngə̀rtə́
to ask (2) tambaya tàmbáyàa kòrò
to promise yi alkawari yí àlkáwár̃ìi wàdə̀ gòtə́
to refuse ƙi ƙí wátə́
to forbid hana hánàa dàptə́gə́
to scold yi tsawa yí tsáawáa wùsátə́
to call (1) kira kíráa bógótə̀
to call (2) kira kíráa cû tà
to announce sanar da sánár̃ dà wòrmàtə́
to threaten yi burga yí bùr̃gáa wùsátə́
to boast yi cika baki yí cìkà bàakíi wàmtə́; áwúlò dìò
to write rubuta r̃úbùutáa rùwùtə́
to read karanta kár̃àntáa kə̀ràtə́
the paper takarda tákàr̃dáa kákkádə̀
the pen alƙalami àlƙálàmíi àlgálàm
the book littafi líttáafìi kìtáwù
the poet sha'iri; mawaƙi sháa’ìr̃íi; máwàaƙíi kàìyàmá
the flute sarewa sàareewàa; sàréewàa shìlá; lídòkó
the drum ganga gàngáa gàngá
the horn or trumpet ƙaho ƙàhóo kàngádì
the rattle caki cákìi kázákázá
the country ƙasa ƙásáa lárdə̀; cídí
the native country gida gídáa
the town gari; birni gàríi; bír̃níi bə́là; bə́rnyí
the village ƙauye ƙáuyèe bə̀ládéyà; ngúrò
the boundary iyaka íyàakáa bə̀làlàngáì
the people jama'a; mutane jàmá'àa; mútàanée jàmâ; âm
the clan kabila kàbíilàa jílì
the chieftain sarki sárkíi mâì
the walking stick sanda sàndáa
to rule or govern mallaka màllákàa nòtò
the king sarki sárkíi mâì
the queen sarauniya sàráunìyáa gúmsù
the noble adali áadàlíi mâìyá
the citizen ɗan ƙasa ɗán ƙásáa ngáwàr
the master mai gida mài gídáa kə̀mâ
the slave bawa báawàa cîr (f.), kîr (f.) kàléà
the servant bara báràa kàléà; cîr (f.), kîr (f.); wàlàdí
to liberate ƴanta ƴântaa kàmbètə́gə́
to command or order umurta; yi oda ùmúr̃tàa; yí óodàa dòwó dìò; ódà dìò
to obey bi umurni; bauta bí ùmùr̃níi; bâutáa gà; fàntə́
to permit yarje; amince yár̃jèe; ámìncée àmàrtə́; kòltə́
the friend aboki; amini àbóokíi; àmíinìi sáwà
the enemy maƙiyi máƙìyíi wàtə̀má
the neighbour maƙwabci máƙwàbcíi kə̀máskí
the stranger baƙo bàaƙóo kùsótò
the guest baƙo bàaƙóo kùsótò
to invite gayyata gàyyatàa bòwòtà; dòtə̀
the host baƙo bàaƙóo kùsótò
to help taimaka tàimákàa bánà
to prevent hana hánàa dàptə́gə́
the custom al'ada àl'áadàa ádà
the quarrel faɗa fáɗàa lə̀wálà; lùwálà
the plot maƙarƙashiya máƙár̃ƙáshìyáa cìdìyàyémbèn
to meet sadu sàadú kə̀lâ kə̀ltà
the prostitute karuwa káar̃ùwà hàlàngnómà; kárùá
to fight yi faɗa yí fáɗàa lùwálà
the war or battle yaƙi yáaƙìi kə̀rígə̀
the peace zaman lafiya zámán láafíyàa hêr
the army runduna rúndúnàa sójì; áskə̀r
the soldier soja sóojàa sójì; áskə̀r
the weapons makami mákáamíi bálímì
the club kulki kúlkíi klóp
the sling majajjawa májájjáawaa wáràwí
the bow baka bàkáa kábbí
the arrow kibiya kíbíyàa kə̀nígə́
the spear mashi máashìi jálì
the sword takobi tákòobíi kàjágà
the gun bindiga bíndígàa búndúgə̀
the armour sulke súlkée súlwé
the helmet hular kwano; buke hùulár̃ kwáanòo; búukèe hélmèt; záwà; záwà súbè
the shield garkuwa gàrkúwáa ngóà
the fortress garu gàar̃úu
the tower hasumiya hàsúumíyàa
the victory nasara násár̃àa kə̀násàr
the defeat kaye káayèe wóptə́gə́; kə̀mbû
the attack kai hari kái hárìi bàlímìtə́; kə̀ntá
to defend kare káarèe kàltə́
to retreat tsere; gudu; ja baya tséerèe; gúdù; jáa báayáa kàsò
to surrender ba da kai báa dà kâi kòltə̀gə̀
the captive or prisoner kamamme; fursuna kàamámmée; fúr̃súnàa kòsòmá; fə́rsə̀nà
the guard gadi gáadìi gàdìmá
the booty ganima gàníimàa gànímà; kámá
the ambush fako; kwanto fàkóo; kwántóo mbə́lántə́
the fisherman masunci másùncíi bə̀nyìmá
the fishhook fatsa fátsáa kúnjàr
the fishing line murimuri múrímúríi kàâm
the fishnet homa; taru hóomáa; táarúu zàrí càlícálì
the bait ƙoto ƙóotóo
to hunt farauta fàráutàa bàrà
to shoot buga; harba; jefa búgàa; hàrbáa; jèefáa báktà
to miss yi kuskure; rasa yí kúskúrèe; rásàa zàràptà
the trap tarko tárkòo kél; kúttí; bàccíà
to trap kama da tarko káamàa dà tárkòo kúttîn tà
the law shari'a shàr̃i'àa shàrâ
the court fadar alƙali; kotu fáadàr̃ àlƙáalíi; kóotù shàràrám
to adjudicate yanke hunkunci yánkè húnkúncìi shàrâ kàmtà
the judgment hunkunci húnkúncìi hówùm
the judge alƙali; juju; joji àlƙáalíi; júujù; jóojìi lə̀gálì
the plaintiff mai kai ƙara mài kái ƙáaráa sô njátòmà
the defendant wanda aka gurfana wândà ákà gúr̃fànáa zànnù
the witness shaida shâidáa shàdàmá
to swear rantse rántsèe káshí bù; àlàptà
the oath rantsuwa rántsúwáa káshí
to accuse kai ƙara; tuhumta kái ƙáaráa; túhùmtáa sə̀rìwùtə̀
to condemn hukumta hùkúmtàa wátə́
to convict tabbatar da laifi; samu da laifi tábbátár̃ dà lâifíi; sáamùu dà lâifíi hòwùmtə́
to acquit saka sàkáa kwàltə́
guilty mai laifi mài lâifíi áìwúà
innocent maras laifi máràs lâifíi áìwù bâà
the penalty or punishment horo; hukunci hòoróo; húkúncìi hówùm; àzáwù
the fine tara tàaráa hàwà
the prison kurkuku; kaso kùr̃kúkùu; kásòo kósò
the murder kisan kai kísàn kâi kàmcèjí
the adultery zina zìnáa kə́nzə́nà
the rape fyaɗe; ɓata fyàaɗée; ɓáatàa kámúrò yùkkùrùwò
the arson wuta wútáa
the perjury shaidar zur sháidàr̃ zûr̃ hàlàktà
to steal sata sàatáa ndàltə́
the thief ɓarawo ɓàráawòo bárwù
the religion adini àdíinìi àdîn
the god Allah Allàh Álà
the temple coci cóocìi cócì
the church coci cóocì cócì
the mosque masallaci másálláacíi máshídì
the sacrifice sadaukarwa sádáukâr̃wáa bû fìtà
to worship yi ibada; bauta yí ìbáadàa; bâutáa àbàttə́
to pray yi salla; yi addu'a yí sállàa; yí àddú'àa sàlìtə́
the priest fada fàadáa fàdá
holy mai tsarki mài tsárkíi álàbè
to preach yi wa'azi yí wá'àzíi shìwá
to bless albarkata àlbár̃kàtáa bárgà də́ptə́gə́
to curse yi tir; tsine wa yí tír̃; tsíinèe wà bárgà gótə́
to fast yi azumi yí ázùmíi àshêm gòtə́; àshêm zə̀mtə́
the heaven sama; samaniya sámà; sàmáanìyáa sàmî
the hell wutan jahannama wútán jàhánnàmàa kánnù
the demon shaiɗan shàiɗán shètán
the idol gunki gúnkìi gúnkì
the magic maita mâitáa kárá; kúndú; sàáwù; dúwòdúwò
the sorcerer or witch maye máayèe kárámà
the fairy or elf aljana àljánáa
the ghost fatalwa fàtálwáa jíndì
the omen ishara ìsháar̃àa
the circumcision kaciya kàcíyàa kàjâ
the radio rediyo r̃éedíyòo rédíyò
the television talabijin tálàbíjìn tíbî
the telephone waya; tarho wáyàa; tàr̃hôo wáyà
the bicycle keke; dokin ƙarfe; basukur kèekée; dóokìn ƙárfèe; báasúkùr̃ báskùr
the motorcycle babur; moto bàabúr̃; mòotôo bàbúr
the car mota móotàa mátò
the bus bas bâs bâs; mátò
the train jirgin ƙasa jírgín ƙásà mààrá cídíbè
the airplane jirgin sama jírgín sámàa mààrá sámíbè
the electricity lantarki làntár̃kìi làntə̀ríkì
the battery batir báatìr̃ bátə̀r
to brake ja birki jáa bír̃kìi bə̀rkì bàktà
the motor injin ínjìn ínjìn
the machine inji ínjìi ínjìn
the petroleum man fetur mân féetùr̃ kànàndîr
the hospital asibiti ásìbítì lììtàrí
the nurse mai jiyya mài jíyyàa dóktà
the pill or tablet ƙwayar magani ƙwàayár̃ máagàníi
the injection allura àllúur̃àa líwùlà
the spectacles/glasses madubi; tabarau; luleti mádúubíi; tàbàráu; lùuléetì mánzàr
the government gwamnati gwámnátì gúmnátì
the president shugaba; farzidan shùugàbáa; fàr̃zìdân fə̀rèsìdân
the minister minista mínístà mìnístà
the police ɗan sanda ɗán sàndáa pòlîs
the driver's license lasin; farmui láasìn; fàr̃mîi kàkkádə̀ mátòbè
the license plate lambar mota lámbàr̃ móotàa lámbà mótàbè
the birth certificate takardar haihuwa tákàr̃dár̃ háihùwáa kàkkádə̀ tàmbòbè
the crime laifi; la'ana lâifíi; là’ánàa áìwú
the election zaɓe zàaɓée kárnó
the address adireshi àdìr̃éeshìi àdréshì
the number lamba lámbàa lámbà
the street titi; hanya tíitìi; hányàa lâì; díwàl
the post/mail gidan waya gídán wáyàa wòtíyà
the postage stamp kan sarki kân sárkíi kə̀lâ mâìbè
the letter wasiƙa wàsíiƙàa wòtíyà
the postcard katin gaisuwa káatìn gáisúwáa póskàt
the bank banki bánkìi bánkì
the tap/faucet kan famfo kân fámfòo fómfòm
the toilet bayan gida báayán gídáa ngàwùdí; sálgá
the mattress katifa kàtíifàa kàtífà
the tin/can gwangwani gwángwáníi góngóng
the screw ƙusa; bus ƙúusàa; bîs kúsà
the screwdriver sukundireba; turnabus sùkùndìr̃éebàa; tùr̃nàbîs wìtə́ràm; sə̀kùldə̀réwà
the bottle kwalba kwálbaa gàsásà; kálwá
the candy/sweets alewa; bambo àléewàa; bàmbô míntì
the plastic roba r̃óobàa róbà
the bomb bom bôm bôm
the workshop ma'aikata má’áikátáa sànyàrám
the cigarette taba táabàa fòlí; sìgárì
the newspaper jarida jàr̃íidàa jèrídà; kàkkádə̀ hàwârbè
the calendar kalenda kàléndà kàlándà
the film/movie fum fîm fîm
the music kiɗa kíɗàa káíyá; kàíyà
the song waƙa wáaƙàa káíyá
the tea shayi sháayìi tî; sháyì
the coffee kofi; gahawa; kafe kóofìi; gàháawàa; kàfê kófì
to become zama zámá wàltà
without ban da bán dà
with da
through ta -mbèn
not ba.....ba bà.....bá bâ; gə̀nyí
this wannan wánnàn ádə̀
that wancan wáncàn túdù
here nan nân nâ ádə̀
there can cân nâ túdù
other dabam dàbám gàdé
next mai zuwa mài zúwàa fúwùbè
same duk ɗaya dúk ɗáyá kálkál
nothing babu kome báabù kóomée àbímà bâà
the sibling-in-law tíwù
the peg síwò
the whetstone kâu kə̀ráttə́ràm
the sail kùbènó
brackish ngòyí
the freeman kə̔lâbê
the fish trap kálám
  1. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.guardian.ng/kanuri-culture-gets-boost-as-fg-announces-plans-for-kanem-borno-museum/&ved=2ahUKEwiEtt6lgvmGAxU7UkEAHUbyDAYQxfQBKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw33yf3QW90T2LF_YorIxVYT
  2. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://punchng.com/id4d-project-nigeria-secures-45-5m-wbank-funding-for-nin-push/%3Famp&ved=2ahUKEwj4zpThgvmGAxVCRvEDHag4BIEQyM8BKAB6BAgPEAI&usg=AOvVaw16a7v3CaanredNuJE8uAmL
  3. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.bbc.com/hausa/articles/cg3pgkd39zvo.amp&ved=2ahUKEwilxfXdg_mGAxVPTUEAHfupDT8QyM8BKAB6BAgJEAI&usg=AOvVaw0ORvrzOzCvDDwrMijWLrWH
  4. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
  5. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
  6. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://apnews.com/article/yemen-houthi-rebels-ship-attacks-israel-hamas-war-3c1756a60efb061960b6eda1bc580834&ved=2ahUKEwjtqqGphPmGAxUAUkEAHbVdB5YQxfQBKAB6BAgHEAE&usg=AOvVaw3uwGtbh37JkbZmKju13zkd
  7. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://www.bbc.com/hausa/articles/c0jjj5yk4wqo.amp&ved=2ahUKEwiSzqKFhfmGAxUfRkEAHdaMDSQQyM8BKAB6BAgHEAI&usg=AOvVaw3npMNFJp0I16P_BH_L_gww
  8. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://guardian.ng/on-the-pronoun-we-in-holy-quran-2/&ved=2ahUKEwi274z5hfmGAxXzVEEAHdHjAloQxfQBKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw3wyz4Bb9Q142V0YAw-sLW3
  9. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://punchng.com/terrorists-kidnap-travellers-along-maiduguri-kano-highway/%3Famp&ved=2ahUKEwjU_tyzhvmGAxXiXUEAHWg4CZwQyM8BKAB6BAgFEAI&usg=AOvVaw0OFgIg5PU6v7ZN3DYuzv--
  10. https://www.rumbunilimi.com.ng/PeopleNgamdu.html#gsc.tab=0
  11. https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
  12. https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1912.html
  13. "Kwafin ajiya". Archived from the original on 2016-03-09. Retrieved 2024-01-29.
  14. https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
  15. https://books.google.com/books?id=Oi0aVR4YkmUC
  16. http://rulers.org/nigatrad.html
  17. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/nigeria/
  18. http://www.dierklange.com/pdf/fulltexts/kanem/003_Kanem-Bornu-Neu-Ethogenesis_Chadic_state_0106.pdf
  19. https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1912.html
  20. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Kanuri". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
  21. Doris Löhr, H. Ekkehard Wolff (with Ari Awagana). 2009. Kanuri vocabulary. In: Haspelmath, Martin & Tadmor, Uri (eds.) World Loanword Database. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 1591 entries.
  22. Ari Awagana, H. Ekkehard Wolff (with Doris Löhr). 2009. Hausa vocabulary. In: Haspelmath, Martin & Tadmor, Uri (eds.) World Loanword Database. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 1668 entries.